Габдулла Тукай тормышы һәм иҗат юлы
Сөй гомерне, сөй халыкны, сөй халыкның дөньясын… Г. Тукай Татар халкының бөек шагыйре Габдулла Тукайның туган көне ел саен язның иң матур вакытында — 26 апрельдә билгеләнеп үтелә. Бу бәйрәм якынлашкан саен, вакыт безне 1913 елның апрель көннәреннән ераклаштырган саен, Тукай безгә тагын да якыная, аның шәхесе, тарихтагы урыны безгә тагын да олырак, мәһабәтрәк булып […]
Сообщение Габдулла Тукай тормышы һәм иҗат юлы появились сначала на Игелек.ру.
Сөй гомерне, сөй халыкны, сөй халыкның дөньясын…
Г. Тукай
Татар халкының бөек шагыйре Габдулла Тукайның туган көне ел саен язның иң матур вакытында — 26 апрельдә билгеләнеп үтелә. Бу бәйрәм якынлашкан саен, вакыт безне 1913 елның апрель көннәреннән ераклаштырган саен, Тукай безгә тагын да якыная, аның шәхесе, тарихтагы урыны безгә тагын да олырак, мәһабәтрәк булып күренә.
В. Г. Белинскийның бик гыйбрәтле мәгълүм сүзләре бар:
«Һәр яңа чор бөек язучы турында үз фикерен әйтә, аны үзенчә ача, аның яңа дөнья, аңа чынбарлык белән бәйләнгән яңадан-яңа сыйфатларын таба». Тукай белән дә шулай. Бөек рус тәнкыйтьчесенең сүзләрен дәвам итеп әйткәндә, Тукай, «үлем белән төгәлләнә торган ноктада тукталып калмыйча, җәмәгать аңында үсеш-үзгәрешен дәвам итә торган, мәңге яши һәм алга бара торган күренешләр җөмләсенә керә».
Менә ни өчен Тукайның юбилейларын үткәрү, Тукайны искә алу бәйрәме — бер татар халкының гына түгел, бөтен тугандаш халыкларның культура, әдәбият бәйрәменә, Ватаныбызның бөек улына халыкның тирән ихтирамын, мәхәббәтен чагылдыра торган бәйрәмгә әйләнде.
Бөек шагыйрь
«Фикер» газетасының 1906 ел 17 сентябрь санында басылган «Хиссияте миллия» («Милли тойгылар») исемле мәкаләсендә Тукай, безнең милләт халык файдасын үзенең шәхси интересларыннан өстә, «күз өстендәге кашы дәрәҗәсендә гаҗиз тота торган», яклаучысы, сыена торган урыны булмаган «фәкыйрь вә эшче халыкның файдаларына тырышучы» арысландай егетләргә һәм, Пушкиннар, Лев Толстойлар, Лермонтовлар кебек, милләтнең алга китүенә, прогрессына көчле этәргеч ясый ала торган «чын мөхәррирләргә, рәссамнарга» мохтаҗ, дип язган иде. Болар булмаганда, ди ул, безнең тормышыбыз күңелсез, «тынсыз-тавышсыз, рәхәтсез булачактыр», «болардан башка безнең гомеребез бер дә бәйрәмсез», «бер дә җәйге кояшсыз мәңгелек көз көне төсле үтәчәктер».
Тукай үзе дә рус классик поэзиясеннән килә торган «шагыйрь-гражданин» образының гүзәл сыйфатларын үзендә туплаган ялкынлы бөек шагыйрь иде. Ул шагыйрьлек талантын, җәмәгать эшлеклесе батырлыгы белән бергә куша алды, иң яхшы теләкләрен һәм мактаулы тормышын халык теләкләре, халык язмышы белән бәйләде.
«Барлык уем кичен-көндезен сезнең хакта, милләтем» («Милләтә»), телим «күрергә җанлылык вакытын татарның», «татар бәхете өчен мин җан атармын» («Үз-уземэ»), бу юлда «дөресне сөйлә, дөресне яз — беркемнән дә курыкма» («Мөхәрриргә») — иҗат юлының башында ук шулай дип белдергән яшь шагыйрь гомеренең соңгы көннәренә кадәр азатлык идеалларына турылыклы булып калды, милләтенә биргән вәгъдәсен үтәде.
Тукай иҗаты үзенең күпкырлы, киң колачлы булуы белән таң калдыра. Шагыйрь күп гасырлык татар әдәбиятының, Шәрекъ поэзиясенең гуманистик традицияләренә, рус классикасының идея-эстетик казанышларына таянган, халык авыз-поэтик иҗатының иң саф чишмәләреннән көч һәм илһам алган. Ул татар әдәбиятында критик реализм әдәбиятын башлап җибәрде, милли әдәби поэтик телне тудыручы, рус классикасын үз теленә тәрҗемә итүдә беренче югары үрнәкләрне биргән талант, әдәби тәнкыйтьне һәм татар балалар әдәбиятын нигезләүче булды. Шагыйрь иҗатының, эшчәнлегенең төп тарихи әһәмияте шунда.
Тукай биографиясе — дөнья әдәбияты тарихында иң драматик биографияләрнең берсе. Тукай үлгәндә бит аңа барлыгы егерме җиде яшь кенә иде. Әмма, заманының һәм шәхси тормышының фаҗигале, искиткеч авыр булуына карамастан, шагыйрь иҗат утында янып яшәде, үзе «ярты төш» дип атаган кыска гына гомерендә дә милли поэзиянең классик әсәрләрен тудырды; аның иҗаты — татар классик әдәбияты ирешкән идея-художество югарылыгының матур үрнәге.
Үз иҗатының тоткан урыны һәм татар халкының рухи үсешенә ясаган йогынтысы ягыннан Габдулла Тукай XIX һәм XX йөзләрдә Россия халыклары культурасы үсешендә зур эшчәнлек күрсәткән бөек шәхесләр — Әрмәнстан язучысы, тәнкыйтьче һәм философ Микаэл Налбандян, Украинаның бөек шагыйре Тарас Шевченко, азәрбайҗан әдәбияты классигы һәм зур фикер иясе Мирза Ахундов, Казакъстаң далаларындагы бөек шагыйрь һәм мәгърифәтче Абай Кунанбаев, осетин халкы шагыйре демократ Коста Хетагуровлар белән бер рәттә тора. «Аның иҗат иткән чорына, юлына борылып карыйсың да, халыкка эш күрсәтү, шул юлда көчеңне аямыйча хезмәт итү менә ничек булырга тиеш, дип куясың».
Тукай турында, аның тормыш юлы (Габдулла Тукай краткая биография на татарском)
Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаевның «шактый ямьсез, шактый караңгы, шуның белән бергә кызык кына үткән» гомер юлы 1886 елның 14 (26) апрелендә элекке Казан губернасы Мәңгәр волосте (хәзерге Татарстан республикасы Арча районы) Кушлавыч авылында мулла гаиләсендә башлана. Булачак шагыйрьгә биш ай чакта аның атасы үлә. Чама белән бер-ике елдан соң, анасы Сасна Пучинкәсе авылындагы бер муллага кияүгә чыга, ә Габдулланы үз авылларындагы Шәрифә исемле бөтенләй чит бер карчыкка асрамага биреп калдыра. «Бу вакыт атамның ата-анасы (бабай вә әби) күптән вафат булып, авылда башка туганнарым булмаганлыктан,— дип яза шагыйрь «Исемдә калганнар»ында (1909),— мин бу карчык ханәсендә кадерсез, артык бер бала булганлыктан, ул мине, әлбәттә, тәрбияләмәгән; тәрбияләү түгел, яшь балаларның иң мохтаҗ булдыклары ачык йөзне дә күрсәтмәгән». Соңыннан шагыйрь үзе дә һәм аның сабый вакытын күргән авылдашлары да өч яшьлек Габдулланың кышкы суык төннәрдә ишегалдына яланаяк йөгереп чыгуларын һәм усал карчыкның, аны каргый-каргый, туңып каткан ишекне ачып кертүләрен искә алалар.
Бераздан Габдулланы анасы үзе янына алдыра. Сасна Пучинкәсенә «ничек, ни рәвеш бардым, мине кемнәр каршылады — анысын белмим,— дип искә ала Тукай,— ләкин үги әтиемнең мине сөюе, миңа чәй янында кәрәзле балны ак күмәчкә ягып бирүе, минем шунда куанганнарым, биш минутлык төш шикелле генә, әле булса хәтеремдә». Ләкин бу рәхәт тормыш озакка бармый: бер елдан соң анасы да үлеп, өч яшьлек Габдулла бөтенләй ятим кала. Аны Өчиле авылына анасының атасы Зиннәтулла өенә кайтаралар. Ләкин бабасының тормышы ярлы һәм аның үзенең алты кечкенә баласы булганлыктан, бу гаиләдә дә Габдулланы «еласа — юатучы, иркәләним дисә — сөюче, ашыйсы-эчәсе килсә — кызганучы бер дә булмаган». Габдулла, авырып, тәмам зәгыйфьләнгәч тә, аңа «ичмасам чәнчелсә, бер тамак кимер иде» дип кенә караганнар.
Зиннәтулла карт гаиләсендә ахыр чиккә кадәр җиткән фәкыйрьлек озакламый Габдулланы тагын «сәфәр» чыгып китәргә мәҗбүр итә. Зиннәтулла карт, артык уйлап тормыйча, авыл аша үтеп баручы ямщикка утыртып, аны Казанга озата. Ямщик, Габдулланы Казанга алып килеп һәм Печән базарында: «Асрарга бала бирәм, кем ала?» — дип кычкырып йөргәндә, Яна бистәнең бер кустаре, Мөхәммәтвәли, аны үзенә алып китә. Бу һөнәрче һәм аның хатыны Газизә кечкенә Габдулланы ике ел буена үз балалары кебек итеп тәрбиялиләр. Ләкин асрау баланың мондагы тормышы төш кебек кенә булып кала: Мөхәммәтвәли белән Газизә икәве дә берьюлы авырып китеп, «без үлсәк, бу бала кем кулына кала, ичмасам, авылына кайтарыйк», дип, Габдулланы яңадан бабасы өенә озаталар.
Тукай Кырлайда
Күп тә үтми, Габдулланы Кырлай авылы крестьяны Сәгъдигә асрау малай итеп биреп җибәрәләр.
Булачак шагыйрьнең балачагы әнә шулай, гадәттән тыш авыр шартларда үтә.
Күз яшең дә кипмичә егълап вафат булган әни!
Гаиләсенә җиһанның ник китердең ят кеше?!
Үпкәнеңнән бирле, әнкәй, иң ахыргы кәррә син,
Һәр ишектән сөрде угълыңны мәхәббәт сакчысы.
(Өзелгән өмид», 1910.)
Менә мондый йөрәк тетрәткеч шигъри юллар аның мохтаҗлыкта, ятимлектә үткән тормышын, ана мәхәббәте күрмәгән сабыйның кулдан-кулга, авылдан-авылга күчеп йөрү елларын искә төшерүдән туалар. Габдулла Кырлайда ике-өч ел чамасы яши. Сәгъди абзый өендә аны ачык йөз белән каршы алалар. «Мин монда яхшы гына тора башладым,— дип яза балалык елларының бу чоры турында шагыйрь. —
…Монда катык, сөт күп, шулай ук бәрәңгегә дә ихтыяҗ юк иде». Габдулла Кырлайда укырга-язарга өйрәнә, «Иман шарты», «Һәфтияк», «Бәдәвам», «Кисекбаш» кебек дини китаплар нигезендә булса да, беренче елны абыстайга, икенче елны мәдрәсәгә йөреп, башлангыч белем ала. «Укырга бик зирәк иде, ятлау куәсе бик көчле иде. Укыган нәрсәсен ятлап бара иде. Укуга һәм язуга бик дәртле иде»,— дип искә ала Габдулланың Кырлайдагы укытучысы Хәбри хәлфә. Кечкенә Габдулла Өчиледә бабасы өендәме, Яңа бистәдәме яисә Кырлайдамы, «Бәдәвам», «Кисекбаш»лар белән бергә, «Йосыф китабы» яисә «Таһир-Зөһрә» кебек әсәрләр белән дә таныша.
Кич белән кайчак укыйлар, тыңлыйсың төрле китап,
Кайсысы көйсез була һәм кайсысы көйле китап.Бер кызык көйле китапның моңлы таушы тирбәтеп,
Күз йомылгач, ихтыярсыз йоклыйсың шундук ятып.Йоклыйсың рәхәт кенә; төнлә уянсаң бер заман,
Як-ягың тып-тып — әле юк яктылык, таң атмаган.Шул вакыт яшьләр күзеңдә: җан ачып, җан сызланып
Егълыйсың, Җан-Зөһрә берлән Җан-Таһирне кызганып.
(«Сагыныр вакытлар», 1912.)
Нечкә күңелле һәм бай хыяллы Габдулла «кызык көйле китап»ларны әнә шулай әсәрләнеп тыңлаган; үсә төшкәч, ул аларны үзе дә укый башлаган.
Кырлайда Тукай хезмәт халкының бетмәс-төкәнмәс рухи хәзинәсе — җырлар һәм әкиятләр кебек әдәбият җимешләреннән авыз итә. Халык иҗаты җәүһәрләренә, аның сихерле дөньясына якыная башлау булачак шагыйрьнең фантазиясен үстергән, күңелендә халыкның бай һәм матур теленә мәхәббәт уяткан. «Халык җырлары чын үземезнеке генә булганга, анда читләрдән гарәп, төрек, сарт кебиләрнең тәэсире булмаганга, мин аларга әһәмият бирәм һәм мәхәббәт итәм. …Кечкенәдән үк күңелемә урнашкан җырулар сөймәкемнән миндә туган телемезне сөю тугъды»,— дип язып чыкты Тукай соңыннан («Халык әдәбияты», 1910).
Кырлайда Тукай үзе дә иҗатка дәртләнгән дип уйларга кирәк. Тукайны яшьтән белүчеләрнең сүзләренә караганда, аның беренче иҗат тәҗрибәләре җырлар, табышмаклар, бәетләр чыгарудан башлана.
Ниһаять, булачак шагыйрь өчен Казан һәм Казан артында үткән гомерендә иң әһәмиятле вакыйгаларның берсе — аның Уральскига чыгып китәр алдыннан Кушлавычта тукталып торган бер вакытта Каюм Насыйриның «Фәвакиһел-җөләса» китабына тап булуы, «Актыктагы шигырьләрен бик яратып укыйм вә аңларга тырышам»,— ди Тукай. Китапның соңгы бүлегендәге халык иҗаты үрнәкләре — бәет һәм җырлар, мәкаль һәм табышмаклар саф татарча булулары белән Габдулланың күңелен җәлеп итә.
Шул рәвешчә, Габдулланың киләчәктә шагыйрь булып китүе, халык иҗатына карата аның күңелендә урнашкан мәхәббәтнең аңлы мөнәсәбәткә әверелүендә, гомумән, карашларының формалашуында Кырлайдагы тормышы зур эз калдыра. Биредә ул крестьян хезмәтенә тартыла, аның күңелендә туган җиргә, туган илгә мәтәббәт хисләре бөреләнә башлый. Эш сөючән авыл халкына, эшкә, хезмәткә хөрмәт белән карау, авыр тормыштан ризасызлык, аңа каршы протест хисләре дә шушында тәрбияләнә. Кырлайда ике елдан артык торып, Казан артыннан Уральскига киткәндә, Тукай үзе белән үз гомеренә җитәрлек рухи азык, тәэсирләр запасы алып китә.
Шагыйрь үзе дә соңыннан; «Бу Кырлай авылы минем дөньяга иң элек күзем ачылган урыным»,— дип әйтеп чыкты.
Менә ни өчен «гомеренең таңында аерылып киткән» Казан артын, Кырлай якларын Тукай һәрчак җылылык белән искә ала, иң гүзәл әсәрләреннән берсе булган «Шүрәле» поэмасын Кырлай истәлекләренә багышлый. Төрле елларда дөнья күргән «Туган җиремә», «Пар ат», «Туган авыл», «Сагыныр вакытлар» кебек шигырьләре дә аның күңелендә авылда чакта ук яралганнар.
Габдулла Кырлайда 1894 елның көзенә кадәр яши. Тора-бара, Сәгъди абзый гаиләсендә ир бала дөньяга килү сәбәпле, Габдулла анда да артык кеше булып кала һәм, бигрәк тә «анасы» тарафыннан чит күрелеп, кагыла башлый.
Бервакыт Гариф мулланың Уральск каласында тереклек итеп ятучы сеңелесе Газизә (Галиәсгар Госманов исемле ярыйсы гына бай сәүдәгәрнең җәмәгате), Габдулланың ят кешеләр кулында тилмерүе турында ишетеп, аны үзләренә чакырту фикеренә килә. Кушлавычтан Уральскига килеп-китеп йөри торган таныш кешегә, Габдулланы табып, Уральскига озату эше тапшырыла. Шулай итеп, 1894 елның ахыры — 1895 елның башларында Габдулла тормышында яңа дәвер — Уральск чоры башлана.
Габдулла Тукай Уральскида
Үзләренең бердәнбер уллары Гобәйдулла үлгәч, йортта бер кардәш ир бала булсын дип, Габдулланы асрамага алган Госмановлар өендә аның өчен чагыштырмача шактый рәхәт тормыш башлана.
Уральскида Габдулланы заманы өчен алдынгырак саналган «Мотыйгыя» мәдрәсәсенә бирәләр, бер үк вакытта ул мәдрәсә каршындагы өч еллык рус классында да укый. 1900 елның 30 июлендә соңгы тәрбиячесе булган җизнәсе үлгәч, Габдулла бөтенләй мәдрәсәгә күчеп килә һәм шәкертлек тормышын үзе алып бара башлый.
Истәлекләр Тукайның иске мәдрәсә шартларында да томаланып калмаска тырышучан, мөстәкыйль рәвештә белемгә омтылучан, үзенчә уйларга һәм башкача яшәргә теләүчән шәкерт булуы турында сөйлиләр. «Габдулла әфәнде мәдрәсәдә иң галим, иң үткен, зирәк шәкертләрдән хисаплана иде»,— ди Г. Кариев. Булачак шагыйрь гарәп, фарсы, төрек телләрен яхшы үзләштерә һәм рус телендәге әдәбият белән иркен файдалана алырлык дәрәҗәгә ирешә.
Кырлайда ук «китап җене» кагылган Габдулла монда чын-чыннан әдәбият дөньясына чума. Укуын дини-әхлакый әсәрләр белән ялгап җибәреп, тора-бара дөньяви әдәбиятка бирелеп китә; К. Насыйри, Ф. Халиди, 3. Бигиев, Акмулла, Г., Камал һ. б. ның әсәрләрен яратып укый, төрек һәм гарәп әдәбиятларын ныклап өйрәнә.
Уральскиның өч еллык рус классында уку Габдулланы рус культурасын һәм әдәбиятына якынайтуда да хәлиткеч роль уйнаган. Г. Кариев, 1902—1903 елларны күздә тотып, болай дип яза:
Габдулла «…рус әдәбиятыннан Лермонтов һәм Пушкинның әсәрләрен бик яратып укый иде., Мин алар мәдрәсәсенә барган вакытта рус китапларыннан ике калын кенәгә күрә идем. Ул Пушкинның һәм Лермонтовның мәҗмугаи асаре икән. Мин моны соңыннан гына белдем».
Бөек рус әдәбиятына булган мәхәббәтен һәм үзенең аның белән булган эчке иҗади бәйләнешен Тукай 1906 елда, шагыйрьлек каләмен кулына алгач озак та үтми язган «Пушкинә» одасында белдереп чыкты:
Бөтен әсәрләреңне укыдым һәм күңелдән ятладым;
Гөлбакчаңа кереп, мин дә җимешләреңнән авыз иттем.
Синең бакчаңа кердем, гиздем һәм очып йөрдем;
Сандугачларыңны күреп, күңел ачып йөрдем…’
Мәдрәсәдә Габдулланың киләчәктә көчле үсеп китәчәк сыйфатлары көннән-көн ачыла бара: булачак шагыйрь җырга бик оста була, ишеткән җырларын дәфтәргә дә теркәп бара башлый. Бу исә аның халык авыз поэтик иҗаты әсәрләрен җыюның җитди һәм кирәкле эш икәнен төшенә башлавы турында сөйли.
Замандашлары Тукайның яшь чагында хисапсыз күп әкият белүе һәм оста итеп сөйләве турында да язалар.
Шулай итеп, Габдулла халык авыз иҗаты, борынгы татар поэзиясе, XIX йөз татар мәгърифәтчелек әдәбия» ты, рус классик поэзиясе, гарәп, фарсы, төрек әдәбияты үрнәкләре белән таныша — болар барысы да Габдулланың шигъри талантын уята, эстетик зәвегын тәрбияли,— гомумән, фикри яктан, дөньяга карашы ягыннан эволюция кичерүгә этәргеч ясый.
Шигырьдән өзек хәзерге әдәби телгә юлга-юл тәржемә итеп бирелә.
Тукайның беренче иҗади тәҗрибәләре дә мәдрәсәдә башлана. Булачак шагыйрь 1902—1904 елларда ук күп кенә шигырьләр яза.
Мәсәлән, аның Нури хәлфәдән һәм вак сәүдәгәрләрдән көлеп язган сатирик шигырьләре, мәдрәсәнең караучысы Вәлиулла Хәмидуллинны мактап язган шигырьләре сакланып калган.
Кулъязма матбугатта чыккан һәм замандашларының хәтерендә сакланып калган сатирик шигырьләрендә Тукай халык җырлары үлчәмнәрен, халык теленә хас сурәтләү алымнарын файдалана. Иң мөһиме шунда — сатира үзенең табигате белән үк яшь шагыйрьне реаль чынбарлыкка игътибар белән карарга мәҗбүр итә.
Тукайның башлангыч чор әдәби иҗаты шулай ук рус әдәбияты белән тыгыз бәйләнештә бара. 1902 ел тирәсендә ул чәчмә рәвештә Крылов мәсәлләрен тәрҗемә итә, (Бу мәсәлләр 1906 елда «Әлгасрел җәдит» журналында «Мәҗмугаи мөфидә» («Файдалы җыентык») исеме астында басылып чыга. Тукай аларны соңыннан «Энҗе бөртекләре» исеме белән аерым җыентык итеп тә бастыра.
Бу урында Габдулланың шигырь яза башлавына турыдан-туры этәргеч булган бер-ике факторны күрсәтеп үтәргә кирәк. Шуларның берсе — Габдулланың Мирхәйдәр Чулпаный исемле шагыйрь белән очрашуы. Кайчандыр «Мотыйгыя» мәдрәсәсен тәмамлаган, Самара губернасының бер авылында мулла булып торучы бу кеше, ел саен Уральскига килеп, мәдрәсәдә озак-озак торып китә. Габдулла үз гомерендә беренче мәртәбә тере шагыйрьне күрә, аның белән якыннан таныша. Чулпаныйның соңгы килүләрендә инде алар арасында дуслык урнаша. Матур-матур шигырьләр язган, гаруз дигән шигырь гыйлемен яхшы белгән Чулпаный Тукайга, әлбәттә, көчле тәэсир ясаган, шигырь техникасын үзләштерергә ярдәм иткән.
1902—1903 елларда Уральскига революцион карашлы төрек эмигранты, яшь шагыйрь Габделвәли Әмрулла килеп чыккан. Үзеннән бер-ике яшькә олырак булган бу кеше белән дә Габдулла якын мөнәсәбәттә яшәгән. Габделвәли Габдуллага төрек әдәбияты, аның тарихы, әдипләре турында күп нәрсә сөйләгән, француз әдәбияты турында шактый мәгълүмат биргән.
Бу факторлардан башка, Габдулланы кулына каләм алырга мәҗбүр иткән этәргечләрнең тагын берсе — ул еллардагы Уральск шәһәрчегендәге әдәби атмосфера. Моны булдыруда Камил Мотыйгый-Төхфәтуллин зур
роль уйный. Үзе әдәби әсәрләр язу белән бергә, Камил мәдрәсәдә «Гыйльми мәҗлес» исемендә әдәби түгәрәк сыман бер нәрсә оештырып җибәрә, аның инициативасы белән «Мәгариф» исемле стена газетасы һәм «Әлгасрел җәдит» исемле кулъязма журнал чыгарыла башлый. Яшь Тукай әнә шул «Гыйльми мәҗлес»тә һәм кулъязма журналда актив катнаша, 1904 елларга инде мәдрәсәнең беренче шагыйре булып таныла…
1905 елгы революцион күтәрелеш давылы Уральскига да килеп җитә. Азатлык өчен көрәшкә күтәрелүчеләр арасында яшь шагыйрь Тукай да була., 1905 елның башында ул рус телендә чыга торган революцион газета «Уралец» типографиясенә хәреф җыючы булып эшкә керә. Яшь шагыйрь татар яшьләре һәм шәһәр эшчеләре белән даими аралашып яши, бигрәк тә ул типография эшчеләре белән тыгыз элемтәдә тора. Аларга ул революцион листовкалар, прокламацияләр, революцион җырлар бастырып таратуда булыша, шәһәрдә барган революцион демонстрацияләрдә катнаша. Типография эшчеләре белән якыннан аралашу яшь шагыйрьнең политик карашларын тагын да үстереп, аның иҗатының социаль эчтәлеген тагын да үткенәйтеп җибәрә.
Уральскида 1905 елны «Фикер» газетасы, 1906 елның январенда «Әлгасрел җәдит» исемле айлык әдәби-политнк журнал чыгарыла башлый. Шул ук елны «Уклар» дигән сатирик журнал да оештырыла. К. Мотыйгый мөхәррирлегендә чыккан бу газета-журналларда Тукай дәртләнеп эшли башлый. «Тукаев минем матбагамда иң әүвәл наборщик булып кергән дәрәҗәсеннән мосаххихлык (корректор,—Л. Н.) дәрәҗәсенә менеп, соңра бик тизлек илә шул матбагада басыла торган… гәзит вә журналларның иң көчле шагыйре вә мөхәррире дәрәҗәләренә ирешеп, бөтен эшне үз кулына алырга якынлашты»,— дип яза К. Мотыйгый. Шулай итеп, яшь шагыйрьгә иҗади эшчәнлек өчен зур мөмкинлекләр ачыла; газета-журналларда номер саен диярлек аның шигырьләре, мәкаләләре, фельетоннары, памфлетлары, пародияләре чыгып тора.
1905 елда «Фикер» газетасының беренче санында Тукайның матбугатта чыккан беренче шигыре — «Мужик йокысы» басыла. Әсәр рус шагыйре А. В. Кольцовның «Что ты спишь, мужичок?» шигыренең ирекле тәрҗемәсе булып, Тукай анда татар крестьяннарын да уянуга һәм эшлеклелеккә чакыра. Шигырь саф татар телендә язылуы һәм, шагыйрьнең «беренче тәрҗемә вә тәхрир»е буларак, идея-художество эшләнеше ягыннан тиешле дәрәҗәдә тормаса да, поэзиягә мужик темасын алып килүе, игътибарны крестьянның авыр материаль хәленә юнәлтүе белән әһәмиятле була.
1905 елгы революцияне шатланып каршы алган Тукай үзенең беренче шигырьләрендә үк революция тарафыннан көннең үзәгенә куелган мәсьәләләрне күтәреп чыкты, татар халкының мплли уянуын, сүз һәм матбугат иреген котлады, халыкны мәдәнияткә, аң-белемгә өндәде, ирек өчен һәлак булган батырларга дан җырлап, аларның тырышлыгы эзсез югалмаска тиешлекне күрсәтте:
Барып керик хөрриятнең кочагына,
Тарәкъкыйнең күкләренә очмагына;
Бу егетләр безне дөнья оҗмахына
Кулдан тотып җитәклиләр, белең имдн!
(«Дустларга бер сүз», 1905.)Кызганмады малларын,
Корбан кыйлды җаннарын;
Җан биргәндә, шатланып,
Көлә-көлә үлдия.
(«Хөррият хакында», 1905.)
«Ачыл, азатлык бакчасы! Сандугачларың сайрасын,— милләтнең киләчәге айлы кичтән дә яктырак булсын»,— ди Тукай политик лириканың беренче үрнәкләреннән берсе булган «Хөрриятә» (1907, февраль) одасында. Шагыйрь үзен «революциянең утлы вулканы» дип атады («Шагыйрь вә Һатиф», 1906).
Дөрес, Тукайның башлангыч чор иҗатында, патша хөкүмәтен бәреп төшермичә үк Дума, конституция һәм мәгърифәт көче белән халык теләген тормышка ашырып булуына, җәмгыятьне мәгърифәт ярдәмендә үзгәртеп коруга ышанулар да сизелеп алды. Милләтне ничек итеп соң йокы хәленнән айнытыйк, «ничек һушына китерик?» дип сорый Тукай «Безнең милләт үлгәнме, әллә йоклаган гынамы?» (1906, апрель) мәкаләсендә һәм болай дип җавап бирә; «…Без ул милләткә әдәбият гөл сулары сибик, гәзитә мәрвәхәләре (веерлары) илә йомшак җил истерик һәм авызына иттихад вә иттифакъ сулары салыйк; җан рәхәте булган музыкалар илә дәртләндерик, хәтта рәсемнәр илә милләтнең үз сурәтен үзенә күрсәтик; тәмам күзе ачылсын, дүрт ягына карансын, гакылын җыйсын…»
Патша хөкүмәтенең 1905 ел 17 октябрь манифестына төшенеп җитмәү, халыкка вәгъдә ителгән азатлыкның конституция белән беркетеләчәгенә. Дума ачылып, аның ирек һәм җир мәсьәләсен хәл итәчәгенә ышану кебек иллюзияләр Тукайның кайбер башлангыч шигырьләренә дә үтеп керә:
Кайда китте цензурлык,
Коллык, тарлык, ким-хурлык?
Артка карасак борлып,
Ерак анлар калдыя.
(4:Хөррият хакында», 1905.)
Бездә күзе ачык кешеләр дә бардыр,
Бу заманда гафилләргә дөнья тардыр;
Бу хөррият — Манифесте государьдыр,—
Кадрен белеп, кирәкләрне сорыйк имди.
(«Дустларга бер сүз».)
Тукайның революцион-демократик карашлары «Китмибез!» (1907) исемле ялкынлы патриотик шигырендә аеруча калку чагылды. Дәүләт думасындагы карагруһчы депутатларның, реакцион матбугатның мөселманнарга карата: «Әгәр сезгә Россиядәге тәртипләр ошамаса, Төркиягә китегез», — дигән провокацион чыгышларына җавап итеп язылган бу әсәр XX йөз башындагы татар поэзиясенең иң көчле бер үрнәге булды.
Хезмәт ияләре арасында революцион настроениеләрнең көчәюеннән курыккан татар буржуазиясе, татар руханилары,— гомумән, татар җәмгыятендәге барлык реакцион элементлар да халык өчен зарарлы булган мондый идеяләрне яклап чыктылар, ислам динендәге барлык кешеләр Төркия солтаны канаты астында яшәргә тиеш, дигән карашны алга сөрделәр; татар халкын Россиянең гомуми үсешеннән, рус пролетариатының революцион хәрәкәтеннән һәм алдынгы рус культурасыннан аерырга маташтылар. Татар реакциясенең мондый чыгышларына Тукай кискен рәвештә каршы чыкты. «Без яшьләремезне Бохарага җибәрсәк — ишәк, Истамбулга җибәрсәк — полицейский вә шпион булып кайтачаклары моңгарчы кайтканнары илә сабит вә’мөдәлләлдер (исбат ителгән, расланган.— Л. Н.)»,— дип язды шагыйрь «Хиссияте миллия» мәкаләсендә. Халык әдәбияты турындагы лекциясендә дә Тукай: «без «Тәрҗеман» бабай артыннан калмыйбыз»,— дип, татарларны төрекләштерергә маташкан мөхәррирләрне фаш итте, ана телен хур күреп, «үз араларында төрекчә сөйләшеп маймылланучы», башларына фәс киеп, «госманлыгез, әфәндем» дип йөрүче шәкертләрдән ачы көлде, аларны «хиффәтләр» (җиңел акыллылар) дип атады.
Милли әдәбиятыбыз тарихында иң күренекле шигъри документларның берсе булган «Китмибез!» шигыре әнә шул хисләрнең, омтылышларның, фәлсәфәнең сәнгатьчә чагылышы булды.
Татарларны Төркиягә күчәргә өндәүче милләтчеләргә, шовинистларга ачулы протест белдереп, бернинди икеләнүсез: «Китмибез!» — диде Тукай. Чөнки «безгә анда мондагыдан эш кыен: мондагы ун урнына ул җирдә унбиш шпион».
Мондагы төслүктер анда һәм казаклар гаскәре;
Камчылар — шул иске камчы, башкалык — тик фәсләре!
Анда бит бардыр хәзинәне талаучылар, шөкер;
Ач мужиктан соң кисәкне тарткалаучы бар, шөкер.
Шагыйрь һәм Россиядәге, һәм солтан Төркиясе җирендәге тәртипләрне, хокуксызлыкны рәхимсез тәнкыйть итеп кенә калмады, бәлки татар халкының Ватаны Россия икәнлеген, аның бөтен язмышы шушы Россия белән бәйләнгән булуын бик ачык әйтеп бирде;
Монда тудык, монда үстек, мондадыр безнең әҗәл;
Бәйләмеш бу җиргә безне тәңребез (гыйззе вә җол).
Бу елларда Тукайның таланты сатира өлкәсендә дә көннән-көн ачыла барды. «Сорыкортларга», «Пыяла баш», «Безне урынсыз яманлыйлар», «Рәсемгә ишарә», «Дөнья бу, йа!», «Мактанышу» кебек шигырьләрендә ул, урта гасырчылык калдыклары белән генә чикләнмичә, капитализм күренешләрен, буржуаз мөнәсәбәтләрне дә фаш итә башлады.
Шигъри әсәрләрдән башка, 1906—1907 елларда Тукайның «Шартлар», «Хаҗи», «Төш күрдем» кебек сатирик-публицистик әсәрләре язылды. Бу инде ул вакытларга кадәр татар әдәбиятында бөтенләй булмаган памфлет сәнгатен Тукайның бик тиз үзләштерә алуы турында сөйләде.
Тукай поэзиясенең Беренче рус революциясе елларында ук яңа идея-эстетик югарылыкка күтәрелеп үсеп китүе рус классик поэзиясенең йогынтысына да бәйләнгән иде.
Тукай — үз милли җирлегендә туган милли шагыйрь һәм гомеренең ахырына кадәр милли шагыйрь булып калды да. «Үз-үземә» (1906) шигырендә ул:
Күңел берлән сөям бәхтен татарның.
Күрергә җанлылык вакътын татарның.
Татар бәхте өчен мин җан атармын:
Татар бит мин, үзем дә чын татармын,
— дип, ачыктан-ачык горурланды.
Әмма Тукай интернационалист шагыйрь дә иде. Ул бервакытта да татар халкын башка халыкларга каршы куймады. Аның өчен миллилек һәм интернациональлек бер-берен баета, тулыландыра торган төшенчәләр булды. Шагыйрь халыкны, туган җирне сөюне кешелекне сөюнең аерылмас бер өлеше дип санады. Тыштан «халык», «милләт» дип кычкырынучы, ә чынлыкта исә халыкка хыянәт итәргә әзер торган ялган «патриотлар»ны Тукай хурлык баганасына кадаклады.
Тукай иҗатының демократик һәм реалистик принциплары алдынгы рус әдәбияты һәм культурасы йогынтысында туды һәм үсте. Шигърият дөньясына аяк баскан көннәреннән үк шагыйрь татар әдәбияты рус әдәбиятыннан үрнәк алганда гына алга китәчәк дигән фикерне алга сөрде. Ул бөек рус әдәбиятының күренекле вәкилләре Пушкин, Лермонтов, Кольцов, Җуковскийларның, иҗатын үзенә үрнәк итеп алды, Толстойның, даһилыгы алдында баш иде, Манков, Плещеев, Никитин поэзиясен татар укучысына оста итеп җиткерде. Горький иҗаты аңа идея ягыннан зур йогынты ясады.
Пушкин һәм Лермонтов Тукайның иң зур хөрмәт иткән шагыйрьләре булдылар. Татар шагыйренең Пушкинга, Лермонтовка мөнәсәбәтендә ниндидер эчке җылылык, шагыйрьләргә генә хас ярату хисе бәреп тора. Тукай аларны өйрәнә, тәрҗемә итә, тәҗрибәләр ясый-ясый поэзия биеклекләренә омтыла.
1906 елның апрелендә язылган «Пушкинә» одасында ук Тукай Пушкин әсәрләрендәге кебек художество югарылыгына омтылуын үзенең укучыларына белдерә һәм шуңа ирешергә бөтен көчен һәм сәләтен куярга вәгъдә бирә. Еллар үткән саен Тукай Пушкинны тулырак һәм тирәнрәк аңлый бара, аның тнрәи кичерешләр, фәлсәфи фикерләр белән сугарылган әсәрләре үрнәгендә шагыйрь-гражданин булып формалаша.
Пушкин илә Лермонтовтан үрнәк алам,
Әкрен-әкрен югарыга үрлоп барам,— дип язды ул реакция елларында, Пушкин һәм Лермонтовның реалистик традицияләренә турылыклы булуын белдереп.
Тукайның чын сәнгать әсәрләре булган байтак шигырьләре Пушкин, Лермонтов һәм башка рус шагыйрьләреннән тәрҗемә ителгән, файдаланып яисә үрнәк алып язылган. 1907 елда басылган «Шүрәле» поэмасының ахырында ул түбәндәге искәрмәне бирә: «Мин бу «Шүрәле» хикәясен Пушкин вә Лермонтовларның шундый авыл җирендә сөйләнгән хыялый хикәяләрне язуына истинадән (таянып) яздым».
1911 елның мартында С. Сүнчәләйгә язган бер хатыннан күренгәнчә, Тукай «…татарча, татар рухында, татар геройлары белән дөньяга бер «Евгений Онегин» чыгару» уена да килә. Аянычка каршы, авырып китү шагыйрьгә бу ниятен тормышка ашырырга мөмкинлек бирми.
Тукай үзенә якын фикер һәм хисләрне Көнбатыш Европа классиклары, аерым алганда, Байрон, Гёте, Шиллер һәм Гейне иҗатыннан да тапкан.
Билгеле булганча, алдынгы милләтләрнең әдәби тәҗрибәсен үзләштерү өчен уңайлы җирлек бигрәк тә аң уяну аеруча активлашкан елларга туры килә. 1905-1907 еллардагы революция чоры — моның бик дәлилле мисалы. Аңлашыла ки, башка халыклар әдәбиятының казанышларын кабул итү, аның колачы, эчтәлеге һәм формалары милли әдәбиятның үсү дәрәҗәсе белән билгеләнә. Әгәр татар әдәбияты үсешенең түбән баскычында булса, бу йогынты, бәлки, нык сизелерлек булмас та иде. XX йөз башы татар язучылары, рус классикларын өйрәнеп, аларның иҗат принципларын үзләштереп, милли традициягә, халык иҗаты традицияләренә таянып, яңа әсәрләр яздылар, рус әдәбияты үсешендәге этапларны татар әдәбиятына тизрәк үтәргә юл ачтылар.
Шул рәвешчә, бу чор татар әдәбиятында Көнчыгыш һәм Көнбатыш традицияләре бергә кушылып. Беренче рус революциясенең прогрессив тенденцияләре. Көнчыгыштан килә торган традицион образлылык белән бергә синтезланып, татар шагыйрьләренең художестволы фикерләү ысулында үзгәрешләр китереп чыгарды.
Болар һәммәсе, ахыр чиктә, татар әдәбиятын Россия киңлегенә чыгарды, милли әдәбиятны бөтен дөнья әдәби процессына китереп кушты.
Шулай итеп, 1906—1907 елларда Тукай шагыйрь һәм публицист буларак гаять тиз формалашты, үгет-нәсихәтчелектән, дидактизмнан арына барып, катлаулы иҗтимагый мәсьәләләрне, социаль күренешләрне индивидуаль кичерешләр ярдәмендә бирә башлады, социаль-политик, гражданлык лирикасының, сатирик поэзиянең һәм интим-психологик лириканың матур үрнәкләрен тудырды. Тукайның шагыйрь буларак бу чорда ук нинди югарылыкка күтәрелүен күз алдына китерү өчен «Китмибез!», «Дөньяда торыйммы? — дип киңәшләшкән дустыма» яисә атаклы «Шүрәле» поэмасын искә алу да җитә.
Халык иҗатын өйрәнүгә, поэзиянең халык тормышы белән бәйләнеше, халыкчанлык турында уйлануларына бәйле рәвештә, 1906 елның икенче яртысыннан башлап Тукай иҗатында гарәп, фарсы, төрек сүзләре белән чуарланган яисә Көнчыгыш поэзиясеннән килә торган абстракт-романтик стильдә, купшы бизәкләр ярдәмендә эшләнгән әсәрләр бик нык кимеп, саф татар теленда язылганнары күпчелек тәшкил итте.
Ни өчен Тукай Казанга күчә
Тукай, унике ел гомер иткән шәһәрен калдырып, 1907 елның көзендә Казанга килә. 1907 ел башында Уральскида Тукайның тормышы һәм эш шартлары катлаулана, материаль яктан да кысынкылана бара. Типография эшчеләре арасында агитация алып барганы өчен шагыйрь эштән чыгарыла.
Властьлар К. Мотыйгыйны редакторлык һәм наширлек хокукыннан мәхрүм иткәннән соң, «Фикер» газетасы һәм «Әлгасрел җәдит» журналы басыла торган матбаганы Мортаза Гобәйдуллин исемле бер бай сатып ала. Редактор итеп билгеләнгән Вәлиулла Хәмидуллин (моңа кадәр мәдрәсәдә хуҗалык эшләре башкаручы) тарафыннан Тукай яңадан хезмәткә алына һәм дәртләнеп эшли башлый. Ләкин Мортаза бай типография эшен җайга сала алмый, матбага эшенең табыш урынына зарар гына китергәнлеген аңлап, бераздан соң аны бөтенләй яба. «Әлгасрел җәдит» белән «Фикер» чыгудан туктауга, Тукай тагын эшсез кала.
Тукайның Казанга күчеп китүенең төп сәбәпләре, әлбәттә, киң иҗат мөмкинлекләрен эзләү, татар халкының культура үзәгендә торып, зур эшчәнлек күрсәтергә ашкыну иде. Киң иҗтимагый карашлы, зур иҗади планнар белән янып яшәгән шагыйрьне инде Уральск шартлары гына канәгатьләндерә алмый.
Шагыйрьнең милләтенә биргән «хисансыз күн… вәгъдә»се бар. Бу вәгъдәне ул «хикмәт, мәгърифәт һәм… нур» үзәге булган Казанда гына үти алачак.
Моның өстенә тагын — Уральскига килеп төшүеннән үк башланган сагыну хисе. Гомере таңында «фәкыйрьлекләр, ятимлекләр» аны никадәр кысса да, «үз ишләремнән хур вә кимлекләр» никадәр изсә дә, «үтте инде ул заманнар, очтылар шул кош кеби…»
Ул таныш,кырлар, болыннар тартты әүвәл хиссеми;
Тарта торгач, куймады, кайтарды ахыр җисмеми.
(«Туган җиремә», 1907.)
Үзенең хыялында туган иленнән һичкайчан аерылмау тойгыларының никадәр көчле булуын, туган якларына ашкынуның никадәр дәрәҗәгә җиткәнлеген, Казанга нинди теләк-омтылышлар һәм шул ук вакытта нинди икеләнү, шөбһәләр белән килүен Тукайның Казанга чыгып китәреннән биш ай элек язылган «Пар ат» шигырендә күрергә була.
Хуш, гомер иткән шәһәр, инде еракта калдыгыз;
Аһ, таныш йортлар, тәмам күздән дә сез югалдыгыз.
Эч поша, яна йөрәк, хәсрәт эчендә, уйда мин;
Ичмасам иптәш тә юк ич, тик икәү без: уй да мин…Әллә нәрсәм юк кеби; бер нәрсә юк, бер нәрсә ким;
Бар да бар, тик юк туганнар, мин ятим монда, ятим…
Менә бервакыт кучерның: «Тор, шәкерт! Җиттек Казанга, алдымызда бнт Казан!» — дигән тавышы яңгырап китә.
Бу тавыш бик ачты күңлем, шатлыгымнан җан яна;
«Әйдә чап, күчер, Казанга! Атларың ку; на-на-на!»Әйтә иртәнге намазга бик матур, моңлы азан;
И Казан! дәртле Казан! моңлы Казан! нурлы Казан!..
Ул вакытта халык массасы Тукайны шагыйрь буларак бик белми иде әле. Чөнки аның халык арасында бик тиз таралып өлгергән әкиятләре, балаларга багышланган шигырьләре дә, атаклы «Печән базары, яхуд Яңа Кисекбаш» поэмасы да Казанда язылды, беренче шигырьләр җыентыгы да Казанга килгәч кенә дөнья күрде.
Тормышының һәм иҗатының Казандагы дәверендә Тукай үзенең революцион-демократик идеяләренә, әдәби-эстетик принципларына турылыклы булып калды, аларны социаль-политик җитлегүнең яңа югарылыгына күтәрде һәм талантының яңа үзенчәлекләрен ачты.
Казанга килү белән, Тукай үзенә тиң, якын төркемне эзли башлый, әдипләр, газета-журнал тирәсендәге кешеләр, алдынгы карашлы интеллигентлар белән танышып өлгерә. X. Ямашев, Г. Коләхметов, Ф. Әмирхан, Г. Камал кебек күренекле шәхесләр аның иң якын, ихтирам иткән дуслары булып китәләр. 1909 елның уртасына кадәр Ф. Әмирхан җитәкчелегендә чыгарылган «Әлислах» газетасына актив языша, шул ук вакытта алдынгы яшьләр оештырган «Китап» нәшриятында экспедитор булып эшли, «анда корректуралар да карый, посылкаларны да тегә, почтага посылкалар да ташый». (Г. Камал.)
Тукайның сатирик эшчәнлеге өчен дә киң мәйдан ачыла. 1908 елның августында ул, драматург Г. Камал белән берлектә, Казанда беренче тапкыр «Яшен» исемле рәсемле сатирик журнал чыгару эшенә керешә.
«Август башы» (1908) исемле мәкаләсендә Тукай, бу журналның программасын билгеләп: «Яшен профан, саламторхан вә хаиннәрне үзенең сугуы илә куркыткан шикелле, караңгыда адашын калганнар өчен үзенең яктылыгы илә юллар күрсәтәчәктер»,— дип язды. «Яшен» төшенчәсе үзе дә реакция караңгылыгына каршы куелган яктылык символы һәм көрәш коралы булып күз алдына килә иде.
«Август башы» мәкаләсен исә Тукай түбәндәге шигъри юллар белән тәмамлый:
Ялтырый милли болытларның арасыннан «Яшен»;
Бәлки, рәхмәт яңгырыдыр — яшьнәсен ул яшьнәсен.Юл табар зөлмәттә калганнар — төшерсен шәүләсен;
Таш йөрәклор һәм «Яшен» күргәч укыр «лә,хәүлә»сен.
1909 елның җәендә, унынчы номердан соң, материаль һәм цензура кыенлыклары аркасында, «Яшен» журналы чыгудан туктый. Тукай тәкъдиме белән, бер төркем алдынгы яшьләр ярдәмендә, 1910 елның мартында «Ялт-йолт» журналы чыгарыла башлый.
«…Сез бу «Ялт-йолт»ны кайдан ялтырый дип беләсез? Ул һаман да шул яңадан терелгән «Яшен» утыннан ялтырый. Яшәсен «Яшен», яшәсен «Ялт-йолт!» — дип язды Тукай, «Яшен» журналының традицияләре нык тамырланган булуын әйтеп («Яшен» мәрхүм», 1910). Шагыйрь соңгы көннәренә кадәр «Ялтйолт» журналына фактик җитәкчелек итә.
Бу елларда Тукайның сатирик иҗаты, эшчәнлеге шул журналларга бәйләнештә үсә һәм үткенләнә барды. Күпләгән сатирик шигырьләрендә («Осуле кадимче», «Муллалар», «Милләтчеләр», «Мулланың зары», «Ишан», «Авыл җырлары» һ. б.) һәм ачы сарказм, үтергеч ирония белән язылган фельетоннары, мәкалә-памфлетларында ул надан укымышсыз дин әһелләрен, саран сәүдәгәрләрне, көнкүрештәге урта гасырчылык калдыкларын гына түгел, сатлык патша чиновникларын, буржуаз мил