Nobel ve iktisadın bilimselliği

Nobel ödülleri, yine farklı yansımalara neden oldu. Özellikle ödülün, alanında daha fazla hak eden isimlere verilmediği ve Nobel alanların, dünyanın az gelişmiş kısmından çıktığı zamanlardaki tartışmalar neredeyse gelenekselleşti.

Oysa Nobel komitesi, ödülü, o yıl kendince önemli gördüğü alanda bilime katkı yapmış bilim insanlarına veriyor. Yani komite, sadece ödül verdiği kişinin yaptığı katkıya bakıyor. Sonra bu bilim insanları, özellikle manipüle edilebilir bir kimliğe sahipse, basın ve medya; tartışmayı, bağlamından koparıp spekülatif alanlara taşıyor. Böylece Nobel, kamuoyunda bunun üzerinden tartışılıyor. Bilim cephesinde ise Nobel'in prestiji, kamuoyunda bilimsel faaliyete olan farkındalığı artırmasından geliyor. Bu, şu anlama geliyor: Nobel ödülleri olmasa, muhtemelen toplumların ve hükümetlerin bilime olan ilgisi şimdiki kadar bile olmayacaktı! Bilim insanları için Nobel'in anlamı bu. Değilse, bilim dünyasının doğrudan içinde yer alan pek çok farklı kurum, bilimsel anlamda daha prestijli ödüller veriyor. Ama onlar, Nobel kadar popüler olmadığı için kamuoyunda farkındalık uyarmıyor...

Nobel iktisat ödülleri açısından bakıldığında, neredeyse her yıl aynı tartışmayı yaşıyoruz. İktisadın bilimselliği meselesini...

İktisadın bilimselliği meselesi

Tartışma çok yönlü. Bu nedenle farklı kamplardan söz etmek mümkün. Klasik olarak ilk grupta, iktisadın sosyal bilim olması nedeniyle, yeterince ‘bilim' olmadığını iddia edenler yer alıyor. Doğrudan, iktisadın bir bilim olmadığını ve dolayısıyla Nobel bilim ödülleri içinde değerlendirilmemesi gerektiğini iddia edenler bile bulmak mümkün. Hem de Nobel'i almış olanlardan... Bu grupta yer alanlara göre iktisadın analiz alanı, gözlemlenemez ve ölçülemez değişkenler içerdiği için kullandığı metodoloji, her ne kadar ampirik kanıt sunan teknik yöntemler içeriyor olsa da eksiktir. Mesela helal et talebi üzerine fiyatın etkisini ölçebiliriz, ama dinin, örf ve geleneklerin etkisini tam olarak ölçemeyiz. Bu, iki yönlü soruna neden oluyor. Bir; gerçekten bu türden etkileri ölçülebilir hale getirmek bir şekilde mümkün olsa da, her zaman tartışmalı. Çünkü bu değişkeni ölçülebilir hale getirmenize yarayan teknikler (anket, endeks oluşturma vs.) farklılaşabiliyor ve sonuca etkisi değişiklik gösteriyor. İki; pek çok iktisadı analiz, yinelenebilir değil. Yani, bir konuya ilişkin aynı data ve metodoloji ile tekrar aynı analiz yapıldığında, aynı sonuçlara ulaşmak mümkün değilse, bu çalışma yinelenebilir değildir. İktisat için kötü haber, bir bilimsel çalışmanın en önemli özelliğinin yinelenebilir olmasıdır. Örneğin bir laboratuvarda, belli koşullar altında bir yaşam formu ürettiğinizde, aynı koşullar altında, farklı zamanlarda aynı sonuca ulaşmanız mümkündür. Laboratuvar koşulları değişmedikçe, sonuç değişmez. Dolayısıyla bu bir bilimdir. Bu nedenle fizik, kimya ve biyoloji bilim olarak kabul edilir. Ancak maalesef, aynı durum iktisat için geçerli değil. Nitekim 2015'te yapılan bir çalışma, 2008-2013 arasında iktisat biliminin en itibarlı 13 dergisinde yayımlanmış 67 makalenin, aynı data ve analiz kodlarıyla tekrar yinelendiğinde, genel olarak aynı sonuçları vermediğini ve iktisadın yinelenebilir bir çalışma alanı olmadığını gösteriyor. Tabii ki bunun neden böyle olduğuna dair haklı gerekçeler bulmak mümkün. Ama sonuç değişmiyor!

Bilimsellik konusunda iki farklı görüş

Buna karşın iktisadın kullandığı analiz araçlarının sorunlu yanlarını görmezden gelip, iktisadın bilimselliğini mutlaklaştırıp bunun üzerinden iktisadı, diğer sosyal bilimlerin babası gibi görenler bulmak da mümkün. Bu gruba iktisat literatürünü domine eden ve gerçekten iktisadın bugünkü konumuna gelmesinde başat rol oynayan Amerika ve benzeri diğer gelişmiş ülkelerdeki taraftarları dahil edebiliriz. Bunu anlamak için bizzat tanık olduğum birkaç örnek sıralamak yol gösterici olabilir. İlk örnekte iktisadı, matematik yerine koyarak aşırıya gidenler var. Bu görüşün savunucuları, günümüzde bırakın sosyal bilimlere, matematiğe bile en çok katkının matematik departmanlarından ziyade, iktisat bölümlerinde yapılan çalışmalardan geldiğini iddia ediyorlar. İkinci örnekte ise iktisadın aşırı matematikselleşmesinden yola çıkıp, iktisadı din yerine koyanlar bulunuyor. Kaliforniya Üniversitesi, Berkeley'de ekonomi bölüm başkanı, geçen yıl, çoğunluğu iktisat doktora öğrencilerinden oluşan hallice bir gruba yaptığı konuşmada, ‘iktisat, oyun teorisinin bir alt disiplinidir ve bu benim dinimdir' diyerek bu grupta olanların ulaştığı noktayı göstermiştir.

Anlaşılacağı gibi bir yanda iktisadı kutsamaya varan yüceltmeden, diğer yanda sırf sosyal bilim olduğu için bilim olmadığını iddia eden küçümsemeye kadar iki aşırı uç bulunmakta. İkinci grupta yer alanların sorunu, rasyonalizm ve pozitivizmden yola çıkıp, insan yaşamına nitelik katan bilimi, din yerine koymaya çalışanlarınkine çok benziyor. Dolayısıyla bu grupta olanları, modernitenin ilk evrelerinde yaşanan bu çılgınlığın post-modern versiyonu olarak tasnif edebiliriz... Buna karşın, marjinalist devrimle birlikte, iktisadi analizde matematik kullanma becerisinin artması ve bugün, yoğun şekilde matematikselleşmiş bir iktisadi analiz akımı olduğu doğrudur. Bu analizler yoluyla iktisattaki, hatta diğer sosyal bilimlerdeki pek çok soruna, önemli çözüm ve politika önerileri getirildiği de doğrudur. Dolayısıyla eğer bu denli matematik kullanımı bir disiplini bilim yapıyorsa bu grupta yer alanlar da haklıdır. Ama tüm bunlar iktisadı bilim yapar, din veya benzeri kutsal başka bir şey değil... İlk grupta yer alanlar ise çok basitçe aynı sorunların -nispeten daha az olmakla birlikte- doğa bilimlerinde de var olduğunu ıskalıyorlar. Science, Nature ve Cell gibi en önemli 3 bilim dergisinde bile, yapılan yayınlar ve yayın süreçleri konusunda, ciddi tartışmalar var. Bu sorunlardan dolayı, bilim alanında Nobel almış bilim insanlarının, bu dergilerde yayın yapmama kararı verdiği örnekler bulmak bile mümkün. Benim kanaatim; iktisat, doğa bilimleri kadar bilimdir. Çünkü iktisadın bilimselliği meselesi, bilimin bilimselliği meselesidir...