«Δεν μπορούμε να φυλακίσουμε το κωμικό σ’ έναν ορισμό»

Η σκηνοθέτρια Χριστίνα Σουγιουλτζή μιλάει για το ανέβασμα των «Βατράχων» του Αριστοφάνη σε μια παράσταση όπου ενώνεται η ποιητικότητα του αρχαίου κειμένου με τις ανησυχίες του σήμερα

Στους «Βατράχους» που σκηνοθετεί η Χριστίνα Σουγιουλτζή στο θέατρο «Ροές» ανασκευάζεται κωμικά ο πανανθρώπινος φόβος, ενώ ο Κάτω Κόσμος θυμίζει ένα ταξίδι με καραβάκι, σε άγνωστα νερά, που όλα όμως θυμίζουν την καθημερινότητα. Εμφανίζονται συνεχώς δυαδικά σχήματα και αντιθετικά δίπολα: πρωτότυπο και αντίγραφο, ζωικό και ανθρώπινο, θεός και θνητός, αφέντης και δούλος, συνενοχή και σύγκρουση, αλληλεξάρτηση και αλληλοεξόντωση. Ο θεός (;) Διόνυσος και ο δούλος του ο Ξανθίας κατεβαίνουν στον Κάτω Κόσμο, για να φέρουν πίσω τον Ευρυπίδη. Ο θεός Διόνυσος (;), μόνο ως μεταμφιεσμένος σε Ηρακλή, θα τολμήσει να εισέλθει στον σκοτεινό Αδη και ο Ξανθίας είναι ο πρώτος δούλος στην ιστορία που θα πάρει πρωταγωνιστικό ρόλο. Η σκηνοθέτρια μιλάει στα ΝΕΑ για τις σκέψεις πίσω από το ανέβασμα.

Πού βρίσκουμε στη δική σας εκδοχή τους «Βατράχους» και το πρωταγωνιστικό δίδυμο;

Βρισκόμαστε στην Αθήνα, σήμερα. Η παράσταση ψάχνει την γραμμή που μας συνδέει με το έργο. Αυτό το έργο, που διαλέχτηκε από την ιστορία, να υπάρχει μέχρι σήμερα, που γράφτηκε τόσο βαθειά πίσω στο χρόνο, σ’ αυτόν εδώ, τον ίδιο γεωγραφικό τόπο, στην απαρχή της γλώσσας που μιλάμε. Σίγουρα είμαστε πολύ μικροί- λίγοι και μακρινοί του ώστε να το δραματοποιήσουμε, αλλά τρομερά γοητευμένοι ώστε να το πλησιάσουμε.

Ποια «κλειδιά» και «κώδικες» του Αριστοφάνη κρατήσατε ώστε να μεταφερθούν στην παράσταση;

Συγκίνηση και κωμωδία. Πώς μπορούμε να εκφράσουμε το «κωμικό». Πώς ισορροπεί με το συγκινητικό; και το πολιτικό; Ο άνθρωπος κατά τον φιλόσοφο Henri Bergson, είναι το μοναδικό ζώο που γελάει. Δεν μπορούμε μάλλον να φυλακίσουμε το κωμικό πνεύμα σ’ έναν ορισμό. Αλλά θα μπορούσαμε να πούμε ότι το γέλιο είναι μία ορισμένη κοινωνική χειρονομία που υπογραμμίζει και καταστέλλει μια ορισμένη ειδική αφηρημάδα των ανθρώπων και των συμβάντων. Η κοινωνική ζωή, απαιτεί μια «λεπτή προσαρμογή των θελήσεων» και συνεχή «αμοιβαία προσαρμογή» μεταξύ των μελών της ομάδας. Επομένως, η κοινωνία χρειάζεται τα μέλη της να επιδεικνύουν «τον μεγαλύτερο δυνατό βαθμό ελαστικότητας και κοινωνικότητας» και πρέπει να προφυλαχθεί από «μια ορισμένη ακαμψία σώματος, νου και χαρακτήρα». Αυτές οι αποστεωμένες εκφράσεις της ανθρώπινης ζωής βρίσκονται, σύμφωνα με τον Bergson, στην πηγή του κωμικού, γιατί αυτό ακριβώς επιδιώκει να διορθώσει το γέλιο.

Ο κωμικός συγγραφέας παρατηρεί τον κόσμο γύρω του, επειδή λειτουργεί ως όργανο της κοινωνίας, τη στιγμή που ο Τραγικός συγγραφέας παρατηρεί στον προσωπικό εσωτερικό του κόσμου, επειδή προάγει την ατομικότητα έναντι της κοινωνικής υποταγής. Η κωμωδία συντίθεται πάντα με γενικούς «τύπους» που παρατηρούνται σε μία κοινωνία που είναι βλαβεροί γι’ αυτή (ο τσιγκούνης γέρος, ο επικίνδυνα ελαφρόμυαλος νέος, κτλ.), ενώ στο δράμα οι χαρακτήρες αποτελούν προσωπικότητες με βάθος και ουσία. Γελάμε με κάποιον όταν έχει αποκλίνει από τα κοινώς αποδεκτά κοινωνικά «πρέπει». Τίποτα από μόνο του, αντικειμενικά, δεν είναι αστείο. Το «αστείο» είναι έννοια αναγνωρίσιμη και δημιουργημένη από την ανθρώπινη πραγματικότητα. Γελάμε με κάποιον όταν έχει αποκλίνει από τα κοινώς αποδεκτά κοινωνικά «πρέπει».

Τι σημαίνει για τη δική μας ζωή η «κωμική κατάβαση στον Αδη», όπως την περιγράφετε;

Έχουμε πάρει αποστάσεις ασφαλείας από το τελετουργικό του πένθους. Αρνούμαστε κάθε εξοικείωση με το νεκρό σώμα και παλεύουμε με όλες μας τις δυνάμεις να νικήσουμε τη φθορά και το γήρας, τους πιο κραυγαλέους μπροστάρηδες του Τέλους. Η συνδιαλλαγή με το όριο του χρόνου μας, με τα ανίκητα δεδομένα της ύπαρξης: τη φθορά και τον θάνατο, νομίζω είναι το κύριο θέμα προς επίλυση. Ισως με το χιούμορ… ίσως με την ειρωνεία, αν αυτά μας βοηθήσουν να αποδεχτούμε ή να αρνηθούμε! το αναπόφευκτο.

Το χιούμορ μπορεί να είναι η άλλη όψη της ποιητικότητας, με τον τρόπο του Αριστοφάνη;

Ακόμα και στον αγώνα του, το έργο είναι βαθειά τρυφερό. Η μυθοπλασία του Εργου είναι αδιανόητη. Ο θεός του θεάτρου κατεβαίνει στον Αδη, έντρομος από φόβο, αν και θεός! Πάει να φέρει πίσω τον Ποιητή. Σε μια πόλη που χρειάζεται την Ποίηση, κατά τον Αριστοφάνη κι όχι τη Δύναμη για να συνεχίσει να υπάρχει! Αδιανόητη σκέψη, απόλυτα ποιητική σύλληψη.

Θέατρο «ΡΟΕΣ», Ιάκχου 16, Γκάζι, 2103474312. Έως 2 Ιουνίου στις 21.00. ticketservices.gr