Մշակույթի ցուցիչ Շեքսպիրը՝ «Լիր արքա»-ի նոր հրատարակությունը

«Զանգակ» հրատարակչությունը լույս է ընծայել Ուիլյամ Շեքսպիրի «Լիր արքա»-ի պատկերազարդ հրատարակությունը, որն ընդգրկում է ողբերգության նոր թարգմանություն անգլերեն բնագրից: Թարգմանությունը, առաջաբանը եւ ծանոթագրությունները Արամ Թոփչյանինն են, ում հետ զրուցել ենք:

- «Համլետ»-ի 700-էջանոց  պատկերազարդ հրատարակությունն ընդգրկում էր ողբերգության նոր թարգմանություն անգլերեն բնագրից, նաեւ մանրակրկիտ մեկնություններ ու ծավալուն ուսումնասիրություն: Ինչո՞վ է առանձնանում «Լիր արքա»-ի նոր հրատարակությունը: Մեկնություններ կա՞ն:

-«Լիր արքա»-ի նոր հրատարակությունը ծավալով ավելի փոքր է` 288 էջ + 16-էջանոց գունավոր ներդիր, բայց դարձյալ ունի ընդարձակ ու հիմնավոր առաջաբան (68 էջ) եւ ծանոթագրություններ (66 էջ): Դրանցում, ինքնուրույն ուսումնասիրության հետ մեկտեղ, աշխատել եմ հնարավորին չափ արտացոլել «Լիր արքա»-ի շուրջը ստեղծված գրականության անցյալն ու ներկան: Ձեռքիս տակ ունեցել եմ հարուստ նյութ, ներառյալ ողբերգության` վերջին տասնամյակների լավագույն անգլերեն հրատարակությունները, որոնցում ժամանակակից ընթերցողի համար բացատրված են շեքսպիրյան բնագրի գրեթե ամեն մի բառ ու նախադասություն:   

- «Լիր արքա»-ն հայերեն թարգմանել են Ստեփան Մալխասյանը, Հովհաննես Մասեհյանը եւ Խաչիկ Դաշտենցը։ Ձեր իսկ փոխանցմամբ` Եղիշե Չարենցը ծայրեծայր խմբագրել է «Լիր արքա»-ի` Մասեհյանի թարգմանությունը, եւ հրատարակված է նաեւ այդ տարբերակը: Կարծում եմ հարց առաջ կգա` ինչի՞ համար է նոր թարգմանությունը, ինչո՞ւ Շեքսպիր, ինչո՞ւ «Լիր արքա»:

-Այսպիսի հարցերի պատասխանել եմ բազմիցս, ուստի, նախորդ մտքերս չկրկնելու համար, նշեմ միայն հետեւյալը: Շեքսպիրի նման առանցքային հեղինակների շարունակական թարգմանությունը կարելի է մշակութային ցուցանիշ համարել: Եթե մի լեզվով կան, ասենք, Հոմերոսի, Վերգիլիուսի, Օվիդիուսի, Դանտեի, Սերվանտեսի, Ռաբլեի կամ Գյոթեի նույն երկերի բազմաթիվ թարգմանություններ, ապա սա արդեն լուրջ հիմք է` համոզվելու, որ գործ ունենք բարձր մշակույթի հետ: Այս կարգի հեղինակ է Շեքսպիրը, եւ պատահական չէ, որ նրա նույն երկերը գոյություն ունեն, օրինակ, ռուսերեն, գերմաներեն, ֆրանսերեն կամ իտալերեն զանազան տարբերակներով, եւ այդ աշխատանքը շարունակվում է նաեւ այսօր:

Վերջերս իմ ֆեյսբուքյան էջում տեղադրել էի մի հրապարակում, ըստ որի միայն վերջին տասը տարում շատ մեծ (անգամ միլիոնավոր) տպաքանակներով հրատարակվել են Հոմերոսի «Իլիական»-ի տասնյակ նոր անգլերեն թարգմանություններ: Սա հրաշալի է եւ վառ ապացույց ու գրավական այն բանի, որ Հոմերոսի նման անկրկնելի մշակութային արժեքը մշտապես ուղեկցելու է անգլալեզու գրականությանը: 

Ինչ վերաբերում է հաջորդ հարցին, ապա նշեմ, որ Ձեր հիշատակած երեք թարգմանությունից իմը նախ եւ առաջ տարբերվում է բանաստեղծական չափով, իսկ սա իր հետ բերում է նաեւ թարգմանական այլ սկզբունքներ (հատկապես չափածո երկերը թարգմանիչներին տալիս են տարբեր մոտեցումների հնարավորություն, իսկ Շեքսպիրի պիեսները, ծավալուն արձակ հատվածներ ընդգրկելով հանդերձ, առավելապես չափածո են): Մանրամասներին ընթերցողը կարող է ծանոթանալ իմ առաջաբանի ««Լիր արքա»-ն հայերեն» գլխում: 

Իմ նպատակը ոչ թե մրցակցությունն է նախորդ թարգմանիչների հետ, այլ Շեքսպիրի հայերեն թարգմանության հարուստ ավանդույթն ու հայ շեքսպիրագիտությունը կենդանի պահելը եւ ըստ կարելվույն լրացնելը: Այս առիթով ուզում եմ հիշատակել շեքսպիրագիտության հանգուցյալ հայ երախտավորներ Ռուբեն Զարյանին ու Նշան Մուրադյանին: Բախտ եմ ունեցել երկուսին էլ անձամբ ճանաչելու եւ նրանց հետ երկար զրույցներ ունենալու: Նրանք ամեն կերպ խրախուսել են իմ առաջին թարգմանական փորձերը, մասնավորապես Շեքսպիրի ժամանակակից Քրիստոֆեր Մարլոյի «Ֆաուստ»-ի թարգմանությունը, որն արել եմ ուսանողական տարիներին (այն լույս է ընծայել «Սովետական գրող» հրատարակչությունը 1985 թ.):

Ձեր վերջին երկու հարցին կպատասխանեմ կարճ: Ինչո՞ւ Շեքսպիր: Որովհետեւ նրա մշտական ներկայությունը պարտադիր է ցանկացած բարձր (կամ այդպիսին լինելու հավակնություն ունեցող) մշակույթում: Ինչո՞ւ «Լիր արքա»: Որովհետեւ այն Շեքսպիրի մեծագույն երկերից մեկն է, շատերի կարծիքով` մեծագույնը: Այս առումով հետաքրքիր է հիշել վերջերս մահացած ականավոր շեքսպիրագետ Ռեջինալդ Ֆոքսի «Համլետն ընդդեմ Լիրի» գիրքը (1993), որտեղ նա կարծիք է հայտնել, թե 1960-ական թվականներից ի վեր «Լիր արքա»-ն փոխարինել է «Համլետ»-ին որպես Շեքսպիրի «լավագույն, մեծագույն կամ գլխավոր գլուխգործոց»:

 - Ի՞նչ դժվարությունների եք հանդիպել թարգմանելիս:

-Անշուշտ ունեցել եմ տարբեր դժվարություններ, որոնցից նշեմ երեքը: Առաջինը Շեքսպիրի լեզուն ճիշտ հասկանալն է. այն կոչվում է «վաղ նոր անգլերեն» (Early Modern English), որը միջին անգլերենից հետո լեզվի զարգացման հաջորդ փուլն է: Ես հին լեզուների ուսումնասիրության մեծ փորձ ունեմ: Անգլերենի դեպքում, մասնավորապես, Շեքսպիրից առաջ թարգմանել եմ հատվածներ Ջեֆֆրի Չոսերի «Քենթրբերյան պատմություններից», որը գրված է այսօրվա անգլերենից շատ ու շատ տարբեր միջին անգլերենով: Այդ նպատակով հատուկ քերականական ձեռնարկով նախ ուսումնասիրել եմ լեզուն: Շեքսպիրի անգլերենը, անշուշտ, միջինի համեմատ շատ ավելի մոտ է նորին, բայց դարձյալ ունի բառապաշարի ու քերականության բազմաթիվ նրբություններ, որոնք այսօր միանգամից չեն կարողանում հասկանալ նույնիսկ լեզվի կրողները: Ուստի շեքսպիրագիտության պատմության ընթացքում ստեղծվել են շեքսպիրյան բառարաններ, քերականական ձեռնարկներ, եւ կան նրա երկերի այնպիսի գիտական հրատարակություններ, որոնցում, ինչպես արդեն նշել եմ, այսօրվա ընթերցողի համար բացատրված է գրեթե յուրաքանչյուր բառ ու նախադասություն: Այս ամենն աշխատանքի ընթացքում ունեցել եմ ձեռքիս տակ, եւ դրանք օգնել են բնագիրը ճիշտ հասկանալուն:
[[gallery1]]
Երկրորդ դժվարությունը Շեքսպիրի պատկերավոր, փոխաբերություններով ու թեւավոր խոսքերով լի լեզուն հնարավորինս ճշգրտորեն (առանց էական կորուստների ու բառային անհարկի հավելումների) եւ միաժամանակ գեղարվեստորեն հայերենի վերածելն է, որը թարգմանչից մեծ ջանքեր է պահանջում: Իսկ երրորդ դժվարությունը, քանի որ ես ինքս եմ իմ թարգմանությունների համար գրում առաջաբաններ ու ծանոթագրություններ, Շեքսպիրի երկերի շուրջ ստեղծված գրականության օվկիանոսի մեջ լավ կողմնորոշվելով, հայ ընթերցողին ճիշտ նյութ մատուցելն է: Ահա այս կարգի խնդիրներ եմ փորձել լուծել, սակայն Շեքսպիր թարգմանելն ու նրա մասին գրելն ինձ այնպիսի վայելք է պատճառում, որ ոչ մի դժվարություն չի կարող լուրջ արգելք լինել:      

- Շեքսպիրի գործերի հեղինակային իրավունքը մինչ օրս հաստատված չէ: Ձեր ուսումնասիրությունների ժամանակ փորձո՞ւմ եք գտնել նաեւ այս հարցի պատասխանը:

-Չէի ասի, որ այդ հեղինակային իրավունքը հաստատված չէ: Ընդհանուր առմամբ հաստատված է, եւ նրա գործերը հրատարակվում են «Ուիլյամ Շեքսպիր» անունով (հիշեցի Վուդի Ալլենի հայտնի կատակը. «Այդ երկերը գրել է ոչ թե Ուիլյամ Շեքսպիրը, այլ մեկը, որի անունն էր Ուիլյամ Շեքսպիր»): Այլ հարց է, որ Շեքսպիրի կենսագրության մեջ կան որոշ մութ ու վիճելի խնդիրներ, որոնք մարդկանց առիթ են տվել կասկածի ենթարկելու նրա գրական ժառանգության հեղինակային պատկանելությունը: Բացի այդ, սա ինտրիգային ու շահեկան թեմա է` զանազան պրպտումների ու ենթադրությունների համար, եւ ով այս մասին քիչ թե շատ փաստարկված ուսումնասիրություն է գրում, միանգամից հայտնի է դառնում: Ես ինքս կասկած չունեմ, որ այդ երկերի հեղինակը հենց ինքն է` դերասան Շեքսպիրը, իսկ առաջարկվող բոլոր մյուս թեկնածուները` ընդհուպ մինչեւ Էլիզաբեթ թագուհի, ինձ միշտ խիստ անհավանական, եթե չասեմ` անհեթեթ են թվացել: Հարցին կարճ անդրադարձել եմ «Համլետ»-ի մեկնություններում եւ ուսումնասիրության մեջ: Երկում կան հատվածներ, մասնավորապես «թատրոնների պատերազմի» ու բեմական խաղի առանձնահատկությունների մասին, որոնք ակնհայտորեն գրված են թատրոնի մարդու, այսինքն` դերասան Շեքսպիրի ձեռքով, եւ նա արտահայտում է իր խանդը մրցակից թատերախմբի` «Մատուռի մանուկների» հաջողությունների առթիվ: Հետաքրքրվողներին առաջարկում եմ կարդալ «Համլետ»-ի II.2. 334–356 եւ III.2.1–43 տողերի իմ մեկնությունները: Ավելացնեմ, որ Շեքսպիրի անձնավորության խնդրին առաջիկայում, եթե ժամանակը թույլ տա, պիտի նվիրեմ մի առանձին ուսումնասիրություն: Ի դեպ, վերջերս լուր է տարածվել, որ Շեքսպիրի մահվան 400-րդ տարելիցի առթիվ կատարվել է նրա գերեզմանի ռադարային զննում եւ արդյունքները հրապարակվելու են շուտով: Տեսնենք, միգուցե սա նոր լույս կսփռի Շեքսպիրի կենսագրության վրա:

- Ժան Կլոդ Կարիերը նկատում է, որ Շեքսպիրն անվերջ հարստանում է ու ամրապնդում իր դիրքերը, որովհետեւ նրա պիեսները ներառում են բոլոր մեկնաբանություներն ու նշանավոր ընթերցումները, որոնք հաջորդել են իրար այն ժամանակից ի վեր: Ի՞նչ կասեք այս առթիվ: Եթե խոսենք  կոնկրետ  «Լիր արքա»-ի մասին, 21-րդ դարի մարդուն ի՞նչ կարող է ասել այս ողբերգությունը: Նոր մոտեցումների, մեկնաբանությունների, նոր թարգմանությունների  կարիք կա՞ այսօր:

-Վերեւում բերեցի Հոմերոսի օրինակը` նշելով, որ միայն վերջին տասնամյակում եղել են «Իլիական»-ի մոտ տասնյակ նոր անգլերեն թարգմանություններ: Նույն կարգի հեղինակ է Շեքսպիրը եւ, ինչպես ցույց են տալիս վիճակագրական տվյալները, ամեն տարի լինում են ոչ միայն նրա երկերի նոր թարգմանություններ, այլեւ դրանց վերաբերող հարյուրավոր հրապարակումներ եւ ուսումնասիրություններ: Իսկ այս տվյալներն ինքնին խոսուն են: Շեքսպիրի երկերում մարդկային էության մութ ու լուսավոր կողմերը ցուցադրված են այնպիսի բազմազանությամբ ու խորությամբ, եւ դա արված է մշտապես հետաքրքիր այնպիսի սուր դրամատիկ իրավիճակներում, որ նա արդիական է մնալու այնքան ժամանակ, քանի դեռ մարդը մարդ է եւ առհասարակ գոյություն ունի երկրագնդի վրա: Եվ սա վերաբերում է առաջին հերթին Շեքսպիրի գլուխգործոցներին, որոնցից մեկն է «Լիր արքա»-ն:

-Գրքի շապիկի ձեւավորման մասին ի՞նչ կասեք:

-Գրքի կազմի չորրորդ էջին «Լիր արքա»-ի առաջին` 1608 թ. հրատարակության տիտղոսաթերթն է: Իսկ առաջին էջին մեծացված տարբերակով պատկերված է այդ հրատարակությունն իրականացրած տպարանի էմբլեման` վերցված տիտղոսաթերթից: Այսինքն` ձեւավորումն արված է նույն մտահղացմամբ, ինչ որ «Համլետ»-ինը: Ի դեպ ավելացնեմ, որ «Համլետ»-ի կազմի ձեւավորումը վերջնական տեսքի է բերել շնորհալի նկարիչ ու թարգմանիչ Էդիկ Պողոսյանը, որի անունը, թյուրիմացաբար եւ ցավալիորեն, չի նշվել գրքում:
[[gallery2]]
- Հաջորդիվ ձեր թարգմանական տարածքում դարձյալ շեքսպիրյան գլուխգործոցնե՞րն են:

- Շեքսպիրի գլուխգործոցներն ինձ կուղեկցեն մինչեւ կյանքիս վերջը, բայց ես թարգմանական մեծ ծրագիր ունեմ, որը ներառում է նաեւ համաշխարհային գրականության այլ կոթողներ: Սիրում եմ հատկապես թարգմանել չափածո դրամատուրգիա եւ էպիկական պոեմներ: Մի քանի օր առաջ հրատարակության եմ հանձնել հույն մեծ ողբերգակ Սոֆոկլեսի երեք նշանավոր «թեբեական» ողբերգությունները` «Էդիպուս արքա», «Էդիպուսը Կոլոնոսում» եւ «Անտիգոնե», հին հունարենից իմ նոր թարգմանությամբ, առաջաբանով ու ծանոթագրություններով (անտիկ գրականությունն իմ տարերքներից մեկն է): Որոշ գործեր թարգմանում եմ կնոջս` Գոհար Մուրադյանի աշխատակցությամբ (նա հին հունարենի ու լատիներենի հմուտ մասնագետ է): Հիմա լատիներենից թարգմանում ենք Վերգիլիուսի «Էնեական»-ը, որը եթե հաջողվի ավարտին հասցնել, կլինի մեր կյանքի նշանակալից նվաճումներից մեկը:

Ներկայումս աշխատում եմ «Զանգակ» հրատարակչության հետ եւ, օգտվելով առիթից, ուզում եմ իմ շնորհակալությունը հայտնել գործադիր տնօրեն Էմին Մկրտչյանին` սիրալիր վերաբերմունքի եւ իմ ներկայացրած գրքերը պատրաստակամորեն հրատարակության ընդունելու համար: Շնորհակալ եմ նաեւ գեղարվեստական ու թարգմանական գրականության համակարգողներ Հայկ Համբարձումյանից եւ Արթուր Մեսրոպյանից, որոնք ամեն կերպ նպաստում են «Զանգակ»-ի հետ իմ արդյունավետ համագործակցությանը: Վերջապես պիտի իմ երախտագիտությունը հայտնեմ ամերիկահայ մշակութաբան, բարերար Ալիս Նավասարգյանին, որն օժանդակել է «Լիր արքա»-ի հրատարակությանը:

Արմինե Սարգսյան