«Կորցրած ամերիկյան երազանք». գիրք Ցեղասպանությունը վերապրած եւ Գուլագ աքսորված հայի մասին
Օրերս Common Ground Books & Spirits գրախանութում տեղի է ունեցել Դիանա Մովսեսյանի «Կորցրած ամերիկյան երազանք» գրքի փակ շնորհանդեսը: Սա մասնագիտությամբ իրավաբան հեղինակի առաջին գրական փորձն է:
«Գրքի միտքը ծագեց, երբ լսեցի ամուսնուս հարազատների՝ ԱՄՆ քաղաքացիություն ստանալու յուրօրինակ պատմությունը: Դրա վրա աշխատեցի մոտ 2,5 տարի»,- շնորհանդեսի ժամանակ ասել է հեղինակը:
Դիանա Մովսեսյանի ամուսնու ընտանիքի անդամները Հայոց ցեղասպանությունը վարեպրածի ուղիղ ժառանգներ են: 20-րդ դարի սկզբին, երբ Օսմանյան կայսրությունում տեղի էին ունենում զանգվածային ջարդեր, շատ հայերի օգնում էր փրկվել Մերձավոր Արեւելքում ամերիկյան օգնության կոմիտեն (Near East Foundation, NEF)՝ ԱՄՆ նախագահ Վուդրո Վիլսոնի, Թուրքիայում ԱՄՆ դեսպան Հենրի Մորգենթաուի եւ նրա մի խումբ գործընկերների ջանքերի շնորհիվ։
Փրկվածներից մեկը գրքի հերոսն էր՝ Կիրակոս Նուրէանը, որը հետագայում փոխում է անունը՝ դառնալով Ջորջ Մամբրեյան։ Ծնվելով Օսմանյան կայսրության (Արեւմտյան Հայաստան) Սեբաստիա նահանգում՝ նրան հաջողվում է փրկվել սպանդից եւ աքսորի ճանապարհին, բաժանվելով մորից եւ քրոջից, Ջորջը հայտնվում է «Մարթա Վաշինգտոն» նավում եւ հասնում Միացյալ Նահանգներ:
Հեղինակի խոսքով՝ այսքանով Ջորջի կյանքի դժվարությունները չեն ավարտվում: Մեծ ճգնաժամի տարիներին Խորհրդային Միությունը վարում էր ԽՍՀՄ ինդուստրացման քաղաքականություն։ Ռուզվելտի եւ Ստալինի միջեւ ձեռք բերված պայմանավորվածության համաձայն՝ Միացյալ Նահանգներից հազարավոր քաղաքացիներ մեկնում են Խորհրդային Միություն՝ արտագնա աշխատանքի: Իրականում նրանք գնում էին երազանքի հետեւից, թե աշխարհում կա մի պետություն, ուր մարդը կարող է արժանավայել կյանքով ապրել: Սա պատմության մեջ եզակի տարիներ էին, երբ ԱՄՆ ներգաղթող մարդկանց թիվը զիջում է երկրից հեռացողների թվին: Ջորջը եւս հազարավոր ամերիկացիների հետ մեկնում է Խորհրդային Միություն՝ մոր հուղարկավորությանը մասնակցելու ու հետո նաեւ տեղում աշխատելու: Մոսկվա ժամանելուց անմիջապես հետո, սակայն, նրանից ու իր հայրենակիցներից վերցնում են ամերիկյան անձնագրերը: Մոր հուղարկավորությունից հետո գրքի հերոսը դիմում է ԽՍՀՄ-ում Միացյալ Նահանգների դեսպանատուն՝ անձնագիրը վերադարձնելու խնդրանքով: Ի պատասխան նրան պարզապես ձերբակալում են ու աքսորում Գուլագ:
«Կորցրած ամերիկյան երազանք» գրքի հեղինակը նշում է, որ տարիներ անց Միացյալ Նահանգների անհետացած քաղաքացիների ճակատագրերի վերաբերյալ լայնածավալ հետաքննության ընթացքում ԱՄՆ կառավարությունը հայտնաբերել է Խորհրդային Միությունում կորած հազարավոր ամերիկացների փաստաթղթեր: Այդ թվում՝ Ջորջ Մամբրեյանի անձնագիրը: Այդ ժամանակ, ցավոք, գրքի հերոսն այլեւս ողջ չէր:
Հետագայում Ջորջի ընտանիքը՝ երեխաները, թոռներն ու ծոռները ստանում են ԱՄՆ քաղաքացիություն՝ դառնալով մարդկության պատմության մեջ երկու մեծ ողբերգություն՝ Հայոց ցեղասպանությունն ու Գուլագը տեսած ամերիկացու ժառանգներ:
«Այս գիրքը մեզնից յուրաքանչյուրի մասին է: Ջորջը Ցեղասպանությունը վերապրած հայի հավաքական կերպարն է։ Գլխավոր ուղերձը, որ ցանկանում եմ հասցնել ընթերցողին՝ չմոռանալ սեփական ժողովրդի պատմությունը: Երբ դրանից դասեր չես քաղում, այն կրկնվելու հատկություն ունի: Նույնսիկ ամենահզոր անձնագիրը չի պաշտպանի մարդուն, եթե նա հայտնվում է անօրեն ու մարդատյաց ժամանակներում։
Ի սկզբանե ցանկանում էի, որ գիրքը վավերագրական լինի: Մեծ ծավալի նյութ էի հավաքել՝ արխիվային փաստաթղթեր, ականտեսների հիշողություններ եւ լուսանկարներ: Բայց արդունքում ձեռքս ընկավ ամերիկացի գրող Թիմ Ցուլիադիսի «Ամերիկյան ողբերգությունը ստալինյան Ռուսաստանում» (American tragedy in Stalin’s Russia) գիրքն ու հասկացա՝ ցանկանում եմ գեղարվեստական գիրք գրել՝ հիմնված իրական դեպքերի վրա», - շնորհանդեսի ժամանակ ասել է հեղինակը:
Այսօր գիրքը հասանելի է երեք լեզվով՝ հայերեն, անգլերեն եւ ռուսերեն: Դեռեւս այն հնարավոր է գտնել միայն Հայոց ցեղասպանության ինստիտուտ-թանգարանի գրախանութում, սակայն որոշ ժամանակ անց օրինակներ կլինեն նաեւ հայաստանյան այլ գրախանութներում:
Դիանա Մովսեսյանի «Կորցրած ամերիկյան երազանք»-ի շնորհանդեսին մասնակցել են գրքի անգլերեն տարբերակի թարգմանիչ Նազարեթ Սեֆերյանը, Ռուսաստանի եւ Հայաստանի գրողների միության անդամ, գրող, գրքի ռուսերեն տարբերակի խմբագիր Գոհար Ռշտունին, հայերենի թարգմանական խմբագիր Նունիկ Ավետիսյանը եւ այլ հյուրեր:
Օրերս Common Ground Books & Spirits գրախանութում տեղի է ունեցել Դիանա Մովսեսյանի «Կորցրած ամերիկյան երազանք» գրքի փակ շնորհանդեսը: Սա մասնագիտությամբ իրավաբան հեղինակի առաջին գրական փորձն է:
«Գրքի միտքը ծագեց, երբ լսեցի ամուսնուս հարազատների՝ ԱՄՆ քաղաքացիություն ստանալու յուրօրինակ պատմությունը: Դրա վրա աշխատեցի մոտ 2,5 տարի»,- շնորհանդեսի ժամանակ ասել է հեղինակը:
Դիանա Մովսեսյանի ամուսնու ընտանիքի անդամները Հայոց ցեղասպանությունը վարեպրածի ուղիղ ժառանգներ են: 20-րդ դարի սկզբին, երբ Օսմանյան կայսրությունում տեղի էին ունենում զանգվածային ջարդեր, շատ հայերի օգնում էր փրկվել Մերձավոր Արեւելքում ամերիկյան օգնության կոմիտեն (Near East Foundation, NEF)՝ ԱՄՆ նախագահ Վուդրո Վիլսոնի, Թուրքիայում ԱՄՆ դեսպան Հենրի Մորգենթաուի եւ նրա մի խումբ գործընկերների ջանքերի շնորհիվ։
Փրկվածներից մեկը գրքի հերոսն էր՝ Կիրակոս Նուրէանը, որը հետագայում փոխում է անունը՝ դառնալով Ջորջ Մամբրեյան։ Ծնվելով Օսմանյան կայսրության (Արեւմտյան Հայաստան) Սեբաստիա նահանգում՝ նրան հաջողվում է փրկվել սպանդից եւ աքսորի ճանապարհին, բաժանվելով մորից եւ քրոջից, Ջորջը հայտնվում է «Մարթա Վաշինգտոն» նավում եւ հասնում Միացյալ Նահանգներ:
Հեղինակի խոսքով՝ այսքանով Ջորջի կյանքի դժվարությունները չեն ավարտվում: Մեծ ճգնաժամի տարիներին Խորհրդային Միությունը վարում էր ԽՍՀՄ ինդուստրացման քաղաքականություն։ Ռուզվելտի եւ Ստալինի միջեւ ձեռք բերված պայմանավորվածության համաձայն՝ Միացյալ Նահանգներից հազարավոր քաղաքացիներ մեկնում են Խորհրդային Միություն՝ արտագնա աշխատանքի: Իրականում նրանք գնում էին երազանքի հետեւից, թե աշխարհում կա մի պետություն, ուր մարդը կարող է արժանավայել կյանքով ապրել: Սա պատմության մեջ եզակի տարիներ էին, երբ ԱՄՆ ներգաղթող մարդկանց թիվը զիջում է երկրից հեռացողների թվին: Ջորջը եւս հազարավոր ամերիկացիների հետ մեկնում է Խորհրդային Միություն՝ մոր հուղարկավորությանը մասնակցելու ու հետո նաեւ տեղում աշխատելու: Մոսկվա ժամանելուց անմիջապես հետո, սակայն, նրանից ու իր հայրենակիցներից վերցնում են ամերիկյան անձնագրերը: Մոր հուղարկավորությունից հետո գրքի հերոսը դիմում է ԽՍՀՄ-ում Միացյալ Նահանգների դեսպանատուն՝ անձնագիրը վերադարձնելու խնդրանքով: Ի պատասխան նրան պարզապես ձերբակալում են ու աքսորում Գուլագ:
«Կորցրած ամերիկյան երազանք» գրքի հեղինակը նշում է, որ տարիներ անց Միացյալ Նահանգների անհետացած քաղաքացիների ճակատագրերի վերաբերյալ լայնածավալ հետաքննության ընթացքում ԱՄՆ կառավարությունը հայտնաբերել է Խորհրդային Միությունում կորած հազարավոր ամերիկացների փաստաթղթեր: Այդ թվում՝ Ջորջ Մամբրեյանի անձնագիրը: Այդ ժամանակ, ցավոք, գրքի հերոսն այլեւս ողջ չէր:
Հետագայում Ջորջի ընտանիքը՝ երեխաները, թոռներն ու ծոռները ստանում են ԱՄՆ քաղաքացիություն՝ դառնալով մարդկության պատմության մեջ երկու մեծ ողբերգություն՝ Հայոց ցեղասպանությունն ու Գուլագը տեսած ամերիկացու ժառանգներ:
«Այս գիրքը մեզնից յուրաքանչյուրի մասին է: Ջորջը Ցեղասպանությունը վերապրած հայի հավաքական կերպարն է։ Գլխավոր ուղերձը, որ ցանկանում եմ հասցնել ընթերցողին՝ չմոռանալ սեփական ժողովրդի պատմությունը: Երբ դրանից դասեր չես քաղում, այն կրկնվելու հատկություն ունի: Նույնսիկ ամենահզոր անձնագիրը չի պաշտպանի մարդուն, եթե նա հայտնվում է անօրեն ու մարդատյաց ժամանակներում։
Ի սկզբանե ցանկանում էի, որ գիրքը վավերագրական լինի: Մեծ ծավալի նյութ էի հավաքել՝ արխիվային փաստաթղթեր, ականտեսների հիշողություններ եւ լուսանկարներ: Բայց արդունքում ձեռքս ընկավ ամերիկացի գրող Թիմ Ցուլիադիսի «Ամերիկյան ողբերգությունը ստալինյան Ռուսաստանում» (American tragedy in Stalin’s Russia) գիրքն ու հասկացա՝ ցանկանում եմ գեղարվեստական գիրք գրել՝ հիմնված իրական դեպքերի վրա», - շնորհանդեսի ժամանակ ասել է հեղինակը:
Այսօր գիրքը հասանելի է երեք լեզվով՝ հայերեն, անգլերեն եւ ռուսերեն: Դեռեւս այն հնարավոր է գտնել միայն Հայոց ցեղասպանության ինստիտուտ-թանգարանի գրախանութում, սակայն որոշ ժամանակ անց օրինակներ կլինեն նաեւ հայաստանյան այլ գրախանութներում:
Դիանա Մովսեսյանի «Կորցրած ամերիկյան երազանք»-ի շնորհանդեսին մասնակցել են գրքի անգլերեն տարբերակի թարգմանիչ Նազարեթ Սեֆերյանը, Ռուսաստանի եւ Հայաստանի գրողների միության անդամ, գրող, գրքի ռուսերեն տարբերակի խմբագիր Գոհար Ռշտունին, հայերենի թարգմանական խմբագիր Նունիկ Ավետիսյանը եւ այլ հյուրեր: