Լիլիթ Պողոսյան. Երկրորդ շանս կամ ո՞ւմ է պատկանում Հայկական աշխարհը
Ես իմ կյանքի քառորդ դարը անցկացրել եմ Արաքսի ձախ ափին՝ հայկական Երվանդաշատ, Արմավիր և ուրարտական Արգիշտիխինիլի քաղաքներով շրջապատված՝ հին մայրաքաղաքների ու այդ քաղաքներից էլ հին նախամայրաքաղաքի ամուր հողն իմ ոտքերի տակ զգալով։ Ինձ միշտ թվացել է, որ եթե ես լավ պարզեմ ձեռքս, կկարողանամ քաղել Արաքսի աջ ափին հասած մրգերը, ոտքս լայն մեկնեմ, կկարողանամ կանգնել պապենական հողիս՝ Մուշի ու Վանի վրա, իսկ ինձ ու իմ երազանքները բաժանողը միայն Արաքսն է... Բայց մի՞թե դա այդպես է։ 100 կամ, ավելի ճիշտ, 101 տարի ոչ ոք մեր սահմանից ձեռքը չի պարզել, ոտք չի ձգել, չի փորձել խախտել Արաքսի «անդորրը»՝ նրա կիսաօտարական մենությունը։ Բայց մի՞թե ցանկացողներ չեն եղել...
Դպրոցում հայոց պատմության ուսուցիչը քարտեզի վրա ցույց է տալիս մեր անցյալն ու... ներկան։ Պատմում հաղթանակների, Երվանդաշատի ու Արմավիրի մասին։ Բա՜ մնացածը։ Մնացածը այն է, ինչ որ կա՝ 10 մարզ, Երևան ու Արցախ։ Ու չնայած վաղուց աշխարհին հայտին քարտեզների վրա գծագրված է հայի ու թուրքի երկրների «սահմանները», բայց ո՞ր մի հային կարող ես համոզել, որ քարտեզի ծուռ ու մուռ գծերով է որոշվում հայրենիքի սահմանը։ Հայի հայրենիքի սահմանը չափվում է իր իսկ սրտի քարտեզի եզրագծերով, ու, այսպիսով, մենք հայրենիք ենք համարում այն, ինչը կորցրել ենք։
Ես հազար անգամ թափառել եմ Մուշի ու Վանի տարածքով, հազար անգամ մոմ վառել Առաքելոց վանքում, բարձրացել Մհերի դուռը, զրուցել Նեմրութ լեռան աստվածների հետ... Եղել եմ, բայց... մտովի։ Ծաղր է սա, որովհետև պապիս տնից ինձ բաժանող 20կմ ճամփեն թողած, ես պիտի պտտվեմ 250կմ, որ տեսնեմ իմը... ՈՒ այսպես արդեն մեկ դար։
Ի՞նչ է փոխվել այս ընթացքում։
Մայրս պատմում էր, թե ինչպես 12 տարեկան Ադեն (Ադեի անունը Սինամ էր), զգալով նեխած մսի գարշահոտը, հասկացել էր, որ շալակին կապված քույրը վաղուց մահացել է, իսկ դրանից առաջ հասկանալ չէր կարող, որովհետև անդադար քայլել են՝ առանց հանգստի, առանց զգալու։ 5-6 տարի առաջ այս պատմությունը ինձ ու մորս հուզում էր, ես լաց էի լինում, այսօր էլ է այն ինձ հուզում, բայց արցունքներ էլ չկան. ինչո՞ւ սգալ անցյալը, պայքարել է պետք այսօրվա համար, պահանջատեր է պետք դառնալ։ «Փշե պսակի» նման մեր ժողովրդի գլխին դրված պատմությունը ինձ սովորեցրել է ազատ մտածել, ինքնուրույն որոշումներ կայացնել։ Հե՞շտ է սա։ Բոլորովի՛ն։ Ես ու իմ նմանները որոշեցին ու դարձանք անկախ, որոշեցինք ու գնացինք Արցախ, որոշեցինք ու շրջեցինք պատմության ընթացքը՝ հաղթելով թ՛ե թշնամուն, թ՛ե ներքին վախերը։ Եվ պատահական չէ, որ 90-ականներին ծնված այս սերունդը պայքարեց իր հասակակից երկրի համար, պայքարեց, որ հանկարծ այս մի բուռ հողը պատմություն չդառնա։ Այսօրվա սերունդը ընտրել է պայքարը ու պայքարում է զենքով, գրչով, երգով, խոսքով՝ իրեն չթմրեցնելով նախնիների պատմության փառահեղ հաղթանակներով, այլ ձգտում է և դարձե՛լ է մեր ժամանակի իրական հերոսը։
Ի՞նչը չի փոխվի մեր մեջ, եթե անցնի ևս մեկ դար։
Մայրս պատմում էր Ադեի մասին, իսկ այդ ժամանկ մենք լսում էինք Մոլլայի աղոթքը։ «Մոլլան զռաց. ժամը 2-ն է» (նրանք աղոթքի հատուկ ժամեր ունեն)։ Ահա այսպես մենք չենք սիրել թուրքին 5-6 տարի ու շատ տարիներ առաջ ու հիմա էլ, մեր վերաբերմունքը նույն է մնացել. ոչինչ չի փոխվել։
Չի փոխվելու նաև հայրենիքի ընկալումը. սա լոկ հող ու ջուր չէ, սա լոկ տարածք չէ, սա մեր տունն է, ճակատագիրը, մեր անկումների ու վայրէջքներին, թռիչքների ու հաղթանակներին վայրը։ Իսկ հաղթանակներ մենք շատ ենք ունենալու՝ վկա Ղարաբաղի այսօրը, որը կրկին միավորեց մեզ՝ բացառելով որևէ երկիր + հայ (ամերիկահայ, սիրիահայ...) բառ-բանաձևումը։