Լալա Բադոյան. Երկրորդ շանս, կամ ո՞ւմ է պատկանում հայկական աշխարհը
Հայի հայրենիքը աշխարհն է, Հայաստանը՝ հայրենիք-հանգրվանը: Ու էական չէ՝ այն մի կաթիլ է, թե ծովից ծով: Դարերի կայուն համաչափությունը թույլ է տալիս համոզված լինել, որ մեր գոյության ակունքներից մենք ապրել ենք՝ մեր մեջ ունենալով պայքարի ու պատերազմի անհանգիստ ալիքը: Ու հենց այս մղումով էլ պատերազմի հարածուփ ալիքի հետ մեր մեջ ծփում է նաև անկախության անկոտրում ձգտումը: Մենք հանդուրժող ենք, համբերատար, խաղաղասեր, բայց ոչ երբեք ստրուկ: Անկախությունը տրոփում է մեր մեջ: Միայն ակունքներին նայելով՝ մենք դա կհասկանանք. Հայկ Նահապետը ոչնչից չվախեցավ և տուրք տալով իր ներքին անկախության ձգտմանը՝ իր գերդաստանով հեռացավ այլ բնակավայր՝ չենթարկվելով Բելին: Զարմանալ կարելի է այն ներքին խաղաղությամբ ու համբերատարությամբ, որ կրում ենք մեր մեջ: Դարեր շարունակ պետություն չենք ունեցել, բայց միևնունն է, չենք ստրկացել. եղել ենք հպատակ, բայց ոչ երբեք ստրուկ: Մենք միշտ էլ գիտակցել ենք մեր առավելությունը, մեզ «հպատակողի» նկատմամբ:
Բացվելու ու փակվելու, անկախանալու ու տրվելու հարափոփոխ ձգտումները մեզանում ազգային հոգեբանության բաղադրիչ են՝ սկսած հայից, մինչև հայություն՝ դառնալով սերտաճած հայկականություն: Հակադրությունների մի ամբողջ շղթա է միավորում հայ ժողովրդին՝ տարօրինակ, բայց մարմին առած. ատելություն միևնույն երևույթի նկատմամբ և նույն պահին նաև խորը պատասխանատվություն, սեր մյուս երևույթի նկատմամբ, բայց մերժում՝ ըստ պահի թելադրանքի:
Ժամանակի սահուն ընթացքին մեջ ճակատագրապաշտ ազգ ենք. սիրում ենք այսուայն կողմ նայել ու լայն հնարավորություններ տալ օտարին՝ մեր ճակատագիրը տնօրինելու՝ խոր համբերությամբ, սպասումով: Բայց երբ ահագնանում են ժամանակի զարկերը, մենք միշտ պատրաստ ենք խլել մեր ճակատագրի իրավունքը, հատկապես խլել՝ աչքերի մեջ նայելով ու առանց քսու բացատրության: Սակայն նորից հանձնելու պատրաստակամությամբ: Այսպիսին է հայ ազգը, այսպիսին է յուրաքանչյուր հայ, ու սա է միավորում մեզ՝ գիտակցված, բայց անգիտակցականում ապրող այս մշտակա մղումը:
Հայկական աշխարհը չի կարող չլինել: Այն կա գիտակցված, անգիտակցական և ենթագիտակցորեն: Այն ժամանակի երակներում է: Ի վերջո՝ հայը չի կարող ուրանալ ինքն իրեն: Նորից տարօրինակ ենք: Հայը կարող է ատել հային հայրենիքում, բայց աստվածացնել օտար հողի վրա: Գուցե «արքաարշակյան» առասպելախառն բարդույթ է՝ օտար հողի վրա մեզ թույլ ենք զգում և նեցուկ ենք փնտրում: Իսկ երբ հանդիպում են երկու հայ, հայկական աշխարհը սկսում է տրոփել, հոսել, լուսավորվել, հյուսվել ու ապրել, տնօրինվել հենց այդ երկու հայի գիտակցությամբ: Որպես անկախ պետություն, որպես «մենք մեր գլխի տեր»՝ մեզ տրվել է երկրորդ շանսը, բայց հազարապատկվում են այդ շանսերը, երբ ստեղծվում ու ծնվում են հայկական աշխարհները: Հնարավորությունները պետք է օգտագործել բաց աչքերով ու արթուն մտքով, այլապես դրանք իմաստազուրկ են:
Հայերիս այս աշխարհում շատ բան է միավորում՝ կրոնը, լեզուն, մշակույթը, հայրենիքը; Բայց շատ հաճախ կա մեկը և չկա մյուսը: Իսկ այդ դեպքում պատկանելությունն ինչպե՞ս է որոշվում: Որոշիչը հայկական աշխարհի անտես ծնունդն է, որ ի հայտ է գալիս, երբ հանդիպում են երկու հայ: Աշխարհ, որտեղ մենք միշտ պահանջատեր ենք, որտեղ մենք միմյանց նայում ենք խոժոռ հայացքով, և աշխարհ, որտեղ ցանկացած լարված իրավիճակում մենք մեր խոժոռ հայացքը ամուր բռունցքի հետ դարձնում ենք դեպի թշնամին՝ կրելով մեր մեջ հայ լինելու պատասխանատվությունը:
Աշխարհում հայ լինելը, ինչ խոսք, նաև հնարավորություն է, բայց որը բխում է անհատ հայից, որը արվեստագետ է, գիտնական, և կամ մեծահարուստ բարերար: Մեր հին ազգ լինելը, թողած պատմական անհերքելի փաստերը, բացի երբեմնակի ճանաչողությունից ու գեղեցիկ խոսքերով զարդարված դափնիներից, այլ բան չեն տալիս, կամ հազվադեպ են տալիս: Իսկ շատ բաներով մենք պարտական ենք հենց Սփյուռքին, որը «կայացավ» բռնաբարության արդյունքում: Այստեղ էլ հային բնորոշ սպասման ու համբերոտարության արդյունքում աշխարհում ձևավորվեցին հայկական աշխարհներ: Այս աշխարհները ապրելու են, լինելու են քանի դեռ կա հայկական գիտակցությունը հայկական գենով, լինելու են և՛ տասը, և՛ քսան, և՛ երեսուն տարի հետո: Համարյա մեկ դար է անցել շահնուրյան ահազանգից: Եվ այն էլ այն ժամանակներում, երբ հայն օտարության մեջ գոյության խնդիր ուներ և բնության մղիչ ուժով պատրաստ էր ամեն ինչի՝ նախ մարդ-հային փրկելու, հետո՝ ազգ-հային: Այն ատէն հայը օտարութեան մէջ ապուրի կը նմաներ՝ որպէս համաձույլ զանգուած, իսկ այժմ աղցանի կը նմանի, որտեղ հայը հայ է, օտարն՝ օտար, այսինքն՝ մեկ ափսեի մեջ ամեն մեկն առանձնանում է իր տեսակով: Եվ եթե փոքր-ինչ կենցաղային մեկնաբանությամբ՝ օրհասական տարիներին ապուրից կարողացանք վերածվել աղցանի, ի՞նչն է այսօր մեզ խանգարում օտարության մեջ պահպանել մեր «աղցան» կարգավիճակը: Նախևառաջ մենք ենք ինքներս մեզ խանգարում, մեր ընկալումն ու գիտակցումը հայ-ի նկատմամբ:
Տեղային հայրենասիրությունը չափազանց խորն է մեր մեջ: Սա սկսվում է անգամ հայաստանյան գյուղերից: «Այստեղացի» գյուղացին իրեն հստակ առանձնացնում է «այնտեղացի» գյուղացուց՝ ընդգծելով իր անիմանալի և իրականում բացատրություն չունեցող առավելությունը: Սրա ծիլերը, թերևս, մեր մեջ ապրող անկախության ձգտումն է, մեզ առանձնացնելու, անհատականացնելու չգիտակցված մղումը: Հարևան-դրկից կոնցեպցիայից սկիզբ առնելով՝ այս երևույթը տարածվում է մինչև հայ և սփյուռքահայ հստակ դիրքորոշումը: Մեզ միավորում են նյութական հսկայական ժառանգություն, մշակութային անգնահատելի արժեքներ, և իհարկե, միմյանց մերժելու թավ գիտակցումը: Հանդիպում են երկու հայ և ստեղծում հայկական աշխարհ, որը միավորման արդյունք է, բայց նաև հակասության հանգրվան: «Որտեղի՞ց ես»՝ հնչում է այդ նորաստեղծ աշխարհից: Յուրաքանչյուր հայ իր հայրենիքի նյութական արժեքների կրողն ու տնօրինողն է, ժառանգորդն ու ժառանգողը, բայց մեզ պետք է միավորի նաև միասնական գիտակցուը առ այն, որ հայը նույն հայն է, լինի նա «աղցանի միջի, թե հողին կպած, պոկված ու գետնին նետված, թե մաքրամքուր վիճակում սեղանին դրված»: Եվ «որտեցի՞ց ես» հարցը մեկ պատասխան պետք է ունենա՝ «հայ եմ»: