Uz neustavni Dan RS: Sva svjetovna i vjerska praznovanja u BiH

U Republici Srpskoj, jednom od dva entiteta u Bosni i Hercegovini, u subotu, 9. januara se obilježava “Dan Republike Srpske”, usprkos dvjema odlukama Ustavnog suda Bosne i Hercegovine kojima je on proglašen neustavnim, a nakon mišljenja Venecijanske komisije koja je ocijenila da je “diskriminatorski, jer nije u skladu s univerzalnim vrijednostima dijaloga, tolerancije i razumijevanja”.

Na taj datum 1992. godine u Sarajevu samozvana Skupština srpskog naroda u Bosni i Hercegovini donijela je “Deklaraciju o proglašenju Republike srpskog naroda Bosne i Hercegovine” - na područjima “srpskih autonomnih regija i oblasti, te drugih srpskih etničkih cjelina u Bosni i Hercegovini, kao nezavisne cjeline unutar Bosne i Hercegovine, a s ciljem da je pripoji Jugoslaviji”, koja se tada raspadala.

Na čelu samoproglašene republike su bili Radovan Karadžić, Biljana Plavšić i Momčilo Krajišnik, kasnije osuđeni u Haškom tribunalu zbog ratnih zločina. U donošenju te deklaracije nisu sudjelovali predstavnici Bošnjaka i Hrvata. Ova dva naroda na 9. januar gledaju kao na početak rata u Bosni i Hercegovini, te početak etničkog čišćenja, ratnih zločina i genocida nad nesrpskim stanovništvom.

Ustavni sud tadašnje Republike BiH donio je 28. februara 1992. Odluku kojom se poništavaju i spomenuta deklaracija, kao i Ustav Srpske Republike BiH koji je spomenuta skupština donijela.

Odluke Ustavnog suda BiH

Predsjednik vodeće bošnjačke partije, Stranke demokratske akcije (SDA), Bakir Izetbegović, je u januaru 2013. godine, kao tadašnji član Predsjedništva BiH, podnio apelaciju Ustavnom sudu BiH za ocjenu ustavnosti Zakona o praznicima Republike Srpske.

Zahtjev za mišljenje o ovom pitanju Ustavni sud BiH je prvo uputio Venecijanskoj komisiji, savjetodavnom tijelu Vijeća Evrope koje se bavi ustavnim i izbornim pitanjima, kao i općenito djelovanjem demokratskih ustanova. Venecijanska komisija je, između ostalog, ocijenila da je Dan RS “utemeljen na povijesnim događajima koji su značajni i važni za samo jedan narod u RS-u, odnosno za srpski narod'”.

Potom je u novembru 2015. Ustavni sud BiH, koji se sastoji od dva suca (Srbina) iz Republike Srpske, četiri suca (dva Hrvata i dva Bošnjaka) iz Federacije BiH, te troje sudaca stranih državljana koje imenuje predsjednik Evropskog suda za ljudska prava, uz protivljenje sudaca iz RS-a, donio odluku - prema kojoj je član Zakona o praznicima RS-a koji govori o Danu RS-a neustavan. Osim što se Ustavni sud u meritumu osvrnuo na događaje iz 1992., on je utvrdio i da se tad obilježava i krsna slava Republike Srpske – Sveti arhiđakon Stefan, pa se svjetovni datum - zbog načina njegovog obilježavanja - doživljava i kao vjerski pravoslavni praznik. Ustavni sud BiH nije osporio pravo vjernicima da obilježavaju krsnu slavu Svetog Stefana, kao ni dan Republike Srpske, ali je utvrdio da “Dan RS-a” ne može biti 9. januar.

I predstavnici vlasti i opozicija u Republici Srpskoj, s naravno izuzetkom bošnjačkih i hrvatskih zastupnika i dužnosnika, odbacili su odluku Ustavnog suda, a potom je Narodna skupština tog entiteta u julu 2016. raspisala za 25. septembra 2016. referendum s pitanjem “Da li podržavate da se 9. januar obilježava i slavi kao Dan Republike Srpske?”

Ustavni sud BiH usvojio je 17. septembra 2016. mjeru kojom se obustavlja Odluka o raspisivanju referenduma, ali je on održan, unatoč toj mjeri, te upozorenjima Ureda visokog predstavnika (OHR) međunarodne zajednice, visokih dužnosnika Evropske unije, te brojnih ambasada zapadnih zemalja, uključujući i SAD-a, da je referendum udar na Ustav BiH i Daytonske mirovne ugovore. Ustavni sud BiH je poništio i rezultate tog referenduma.

Međutim, Narodna skupština RS-a je 26. oktobra 2016. donijela poseban Zakon o Danu RS-a i izdvojila ga iz Zakona o praznicima RS-a. Ponovno je 9. januar utvrđen kao datum, uz naglasak da se “Dan Republike obilјežava i praznuje kao sekularni praznik”, kao i da “Vlada RS-a svojom odlukom uređuje način obilјežavanja i praznovanja”.

Devet delegata Bošnjaka i Hrvata u Vijeću naroda RS-a, kao jednom od dva doma Narodne skupštine RS-a, podnijelo je novu apelaciju Ustavnom sudu BiH koji je u martu 2019. donio odluku prema kojoj je član tog zakona u kojem se navodi da se “na osnovu potvrđene volјe građana Republike Srpske, 9. januar utvrđuje kao  Dan Republike” neustavan i protivan Međunarodnoj konvenciji o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije, te protivan Protokolu uz Evropsku konvenciju za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda.

Ustavni sud BiH je ponovno naveo, pojednostavljeno, da “Dan Republike Srpske” može biti bilo koji dan osim 9. januara. Ponovno su protiv odluke bila dva člana Ustavnog suda BiH koja dolaze iz Republike Srpske.

Usprkos upozorenjima međunarodnih predstavnika u Bosni i Hercegovini, te Ustavnog suda BiH da je svaki pravni subjekt dužan poštovati odluke Ustavnog suda i njegove stavove iznijete u tim odlukama, budući da svako suprotno ponašanje predstavlja kršenje Ustava Bosne i Hercegovine, vladavine prava i podriva autoritet Ustavnog suda BiH, vlasti u Republici Srpskoj nastavljaju obilježavati 9. januar kao “Dan RS-a”, s predstavnicima iz Republike Srbije, te Ambasade Ruske Federacije u BiH.

Jedino pitanje je hoće li se tokom obilježavanja postrojiti jedinice Ministarstva unutrašnjih poslova RS-a ili Treći pješadijski puk, “paradna” jedinica Oružanih snaga BiH čije postrojavanje može zatražiti srpski član Predsjedništva BiH i koji se redovno postrojava na pravoslavni Vidovdan obilježavajući - krsnu slavu Vojske Republike Srpske.

(Video sa postrojavanja na Dan RS 2018.)

Zašto BiH nema jedinstven zakon?

Bosna i Hercegovina nema jedinstven zakon o praznicima na državnom nivou, iako je u posljednjih 25 godina bilo pokušaja njegovog donošenja.

Na snazi su dva entitetska zakona, te zakon u Brčko distriktu BiH kao posebnoj teritorijalnoj jedinici koji se međusobno razlikuju. Samo Nova godina i Međunarodni praznik rada se, po zakonima, praznuju u cijeloj zemlji.

Vladajuće političke stranke u Bosni i Hercegovini su se nakon potpisivanja mirovnog sporazuma 1995. teško dogovarale oko novih nadležnosti na nivou Bosne i Hercegovine, a posebno oko formiranja novih institucija. Jedan od banalnih primjera je i da su entitetska ministarstva rada i socijalne politike nadležna da dva puta godišnje donesu odluku i pošalju obavijesti o pomicanju sata, pa kad Evropska unija, kako je planirano, u martu ove godine ukine ljetno ili zimsko računanje vremena o tom pitanju će se tražiti suglasnost dva bh. entiteta hoće li BiH pratiti ostatak kontinenta.

Istovremeno su politike osporavale institucije i zakone na nivoima entiteta, kantona i gradova/općina. Simboli, poput grbova i zastava ili naziva institucija, kasnije su propisivani ili ukidani odlukama domaćih sudova ili intervencijom  međunarodne zajednice kroz Ured visokog predstavnika (OHR) koji ima tzv. Bonske ovlasti za nametanje zakona ili smjenu dužnosnika.

Primjerice, Bosna i Hercegovina je jedina zemlja u Evropi koja je tokom 20. stoljeća zastavu mijenjala četiri puta. Posljednju je dobila 3. februara 1998. godine kad ju je, nakon bezuspješnih pregovora domaćih političkih snaga, nametnuo tadašnji šef OHR-a Carlos Westendorp. Ona se prvi put na nekom međunarodnom takmičenju zavijorila četiri dana kasnije, 7. februara 1998. na otvaranju 18. zimskih olimpijskih igara u japanskom Naganu.

Federacija BiH trenutno nema zastavu i grb koje je 2007. ukinuo Ustavni sud BiH, jer su bili diskriminatorni prema Srbima (i pripadnicima 'ostalih'), Hercegbosanska županija je odlukom Ustavnog suda Federacije BiH 1997. i 1998. godine ostala i bez imena i bez grba i nema ih ni danas, a i sam naziv “županija”, kako Hrvati nazivaju kantone, također je neustavan.

Izvršne i zakonodavne vlasti u tom kantonu i dalje koriste osporeni naziv kao i grb.

Ono što se dešavalo sa zastavom BiH desilo se i s državnom himnom.

Ured visokog predstavnika (OHR) je polovinom 1998. raspisao javni konkurs i prijavljeno je 80-ak radova. Godinu nakon što je OHR nametnuo zastavu, Zastupnički dom Parlamentarne skupštine BiH je 10. februara 1999. odabrao jedan prijedlog, ali on nije izglasan u Domu naroda. Ponovno su reagirali OHR i visoki predstavnik Westendorp koji je 25. juna 1999. nametnuo Zakon o državnoj himni. Međutim, zakonom je propisana muzika, ali nije propisan i tekst. Posljednji pokušaj da himna BiH dobije i riječi propao je 2008. godine kad je na raspisani konkurs stiglo više od 300 prijava od kojih je parlamentarna komisija odabrala dva prijedloga. Nijedan tekst nije prihvaćen u državnom parlamentu.

(Video: RS je i 2020. godine obilježila neustavni praznik uz upozorenja OHR i proteste bošnjačkih lidera, uz intoniranje himne RS)

Što se tiče državnog zakona o praznicima, u parlamentarnu proceduru gotovo svake godine stigne po jedan prijedlog i bez izuzetka ga podnose zastupnici i delegati iz Federacije BiH, mahom iz opozicije, a potom ga odbace svi zastupnici i delegati iz Republike Srpske.

Općenito, predlagalo se da praznici budu 1. januar (Nova godina), 1. maj (Međunarodni praznik rada), te 9. maj (Dan pobjede nad fašizmom i Dan Evrope) koji nisu nikome sporni i koji su već propisani u entitetskim zakonima. Međutim, sporni su bili prijedlozi da državni praznici budu i spomenuti 1. mart (Dan nezavisnosti), 25. novembar (Dan državnosti BiH), a predlagan je i 21. maj kao Dan pristupanja BiH Organizaciji Ujedinjenih nacija koji trenutno nije praznik ni u entitetu Federacija BiH.

Jedan od prijedloga je uključivao i da se 27. jula slavi Dan ustanka protiv fašizma, te da se 11. juli obilježava kao Dan sjećanja na žrtve genocida u Srebrenici i svih ratova.

Predlagalo se da se zakonom odrede i neradni dani za vjerske praznike, te da se među njima nađu Hidžretska (muslimanska) nova godina, Dan rođenja muslimanskog poslanika Muhameda, pravoslavni Božić,  Veliki petak i Vaskrs, katolički Božić, Veliki petak i Uskrs, muslimanski Kurban-bajram i Ramazanski bajram.

Među prijedlozima su bili i dani kad katolici i pravoslavci slave Bogojavljanje, katolici Tijelovo i Veliku Gospu (15. avgust), te Svi Svete (1. novembar), pravoslavci Svetog Stefana (9. januar), Bogojavljanje i Svetog Savu (27. januar). U prijedlozima su se našli i jevrejski blagdani i praznici Pesah, Jom Kipur (Dan pomirenja), Jom Hašoa (Dan Holokausta) i Roh Hašana (Nova godina) ili pet dana u godini za pripadnike ostalih religija.

Usvajanjem tih prijedloga trebali bi se ukinuti zakoni i propisi na nižim nivoima, no oni nikad nisu dobili dovoljan broj (entitetskih) glasova.

Kojim zakonima su uređeni neradni dani u BiH?

Nekoliko je dana u godini koji su neradni u jednom entitetu ili kantonu, a radni u drugom. U Brčkom, na sjeveroistoku BiH, imaju i svoj dan kad ne rade samo uposlenici u tom gradu.

U Federaciji BiH primjenjuje se Zakon o praznicima koji su 1992. godine donijele vlasti Republike BiH i koji su prepisale vlasti tog entiteta 1994. godine. Republika Srpska i Brčko distrikt BiH donijeli su svoje zakone o praznicima.

U Federaciji BiH su tako kao “državni praznici” propisani 1. i 2. januar (Nova godina), 1. maj (Međunarodni praznik rada), 9. maj (Dan pobjede nad fašizmom), 1. mart (Dan nezavisnosti BiH) i 25. novembar (Dan državnosti BiH).

Što se tiče vjerskih blagdana, Zakonom o radu je utvrđeno pravo zaposlenika na četiri slobodna radna dana “radi zadovoljavanja njegovih vjerskih potreba”, s tim da su dva dana plaćeno, a dva dana su neplaćeno odsustvo. Koji su to dani zaposlenik sam određuje.

U Republici Srpskoj se kao “republički praznici” praznuju Nova godina, Međunarodni praznik rada, te Dan pobjede nad fašizmom.

U Republici Srpskoj je praznik i Dan uspostavljanja Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini koji se zvanično obilježava 21. novembra, četiri dana prije obilježavanja Dana državnosti u Federaciji BiH.

Dok je u Federaciji BiH to pitanje riješeno Zakonom o radu, u Republici Srpskoj su vjerski blagdani regulirani Zakonom o praznicima, koji je izmijenjeni Zakon o slavama i svetkovinama iz 1992. godine, pa su zakonski precizirani pravoslavni Božić, Veliki petak i Vaskrs, katolički Božić, Veliki petak i Uskrs, te muslimanski Kurban-bajram i Ramazanski bajram.

U Zakonu o slavama i svetkovinama, čije je pojedine članove 2004. ukinuo Ustavni sud BiH, zvanični su praznici bili i dani kada Srpska pravoslavna crkva obilježava Bogojavljenje, Duhove, Vidovdan, dan upokojenja Svetog Save, kao i 15. februar kad se obilježava godišnjica Prvog srpskog ustanka protiv Osmanlija iz 1804. godine.

Jevrejskih ili praznika drugih religijskih zajednica nema u zakonu, ali se navodi da “građani imaju pravo na plaćeno odsustvo s posla, po vlastitom izboru, do dva dana u toku kalendarske godine, na dane svojih ostalih vjerskih praznika”.

Nova godina po julijanskom kalendaru praznuje se 14. januara u skladu s posebnom odlukom Vlade Republike Srpske.

Najjednostavniji je Zakon o praznicima Brčko distrikta BiH. U njemu su kao praznici određeni Nova godina, Međunarodni praznik rada, ali i Dan uspostavljanja Brčko distrikta BiH koji se obilježava 9. marta. Posebnim odlukama Skupštine Brčko distrikta BiH se svake godine za neradne dane, uz spomenuta tri, proglašavaju pravoslavni i katolički i Božić i Uskrs, te dva muslimanska bajrama.

Koji su praznici sporni?

Dan nezavisnosti BiH, kojim se u Federaciji BiH obilježava dan na koji je održan referendum za nezavisnost BiH od SFRJ, a koji je te 1992. na poziv Srpske demokratske stranke bojkotirala većina Srba, nije službeno praznik niti ga obilježavaju vlasti u Republici Srpskoj. Osim što politički predstavnici ovog entiteta odbijaju da se on unese u zakon na nivou BiH, traže njegovo ukidanje i u zakonu koji važi u Federaciji BiH.

Situacija s 1. martom komplicirana je i u Federaciji BiH gdje se on ponegdje i ponekad obilježava u područjima u kojima su Hrvati većina, ali uglavnom ne i svečano, iako je taj narod, na poziv između ostalih i Rimokatoličke crkve, glasovao 1992. za nezavisnost od SFRJ.

Čelnici vladajućih političkih stranaka s hrvatskim predznakom, uglavnom, to obrazlažu tvrdnjama da to nije ta država ravnopravnih i konstitutivnih naroda za koju su glasali na referendumu, žaleći se na “majorizaciju” za koju kažu da je provode većinski Bošnjaci birajući manjinskim Hrvatima političke predstavnike.

Dan državnosti BiH, kojim se obilježava zasjedanje Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine (ZAVNOBiH) tokom Drugog svjetskog rata, 1943. godine u Mrkonjić Gradu, na kojem je, između ostalog, u rezoluciji izrečena poznata krilatica da BiH “ nije ni srpska, ni hrvatska ni muslimanska nego i srpska, i muslimanska i hrvatska” , također, zvanično ne obilježavaju vlasti u Republici Srpskoj u kojoj to nije praznik, ali ga ne obilježavaju ni predstavnici hrvatskih političkih stranaka na područjima gdje su Hrvati većina. Ipak, poštuju zakonsku odredbu o neradnom danu.

Istodobno se u kantonima gdje su Hrvati većina, odlukama kantonalnih vlada ili skupština, za neradne dane proglašavaju neki katolički vjerski blagdani poput 15. avgusta (Velika Gospa) ili 1. novembra (Svi Sveti), a u Zapadnohercegovačkom kantonu se svake godine 18. novembra slavi “Dan osnivanja Hrvatske Republike Herceg Bosna” i neradni je.